ویلیام چیتیک

طبق احادیث شیعه، امام زین‌العابدین(ع) مناجات‌های خود را جمع‌آوری کرد و به فرزندانش آموخت. پس از مدتی این کتاب به طور گسترده‌ای رواج پیدا کرد. صاحب‌نظران علم حدیث، متن این کتاب را متواتر می‌دانند؛ به عبارت دیگر، متن این کتاب از همان آغاز مورد شناخت عموم بوده و اصالت و صحتش هرگز زیر سؤال نرفته است. با اثری روبرو هستیم که والاترین الهامات را به روح و جان مسلمانان عرضه می‌کند. در ۵۴ دعای صحیفه، «زیور عابدا» را در برابر داریم که به شکل‌گیری وضعیت ویژه مذهب شیعه تا به امروز کمک شایانی کرده است. زینت واقعی‌ عابدین آن کسی است که در پسِ تعابیر این کتاب قرار دارد.
اگرچه بسیاری از دعاهایی که از پیامبر و امامان به ما رسیده‌، به یقین اظهارات قلبی خودجوش آنها بوده ‌است، اما سایر دعاها باید با هدف بازگویی در موقعیت های مختلف یا انتقال به مؤمنان و دینداران نگاشته شده باشند. بیشتر دعاهای پیامبر(ص) کوتاه است و می‌تواند فی‌المجلس نقل شود؛ اما برخی از دعاهایی که از امامان رسیده‌، مانند دعای امام زین‌العابدین برای روز عرفه، طولانی است و سبک نگارشی بسیار فاخری دارد. حتی اگر این دعاها نخست به صورت خودجوش و خودانگیخته بوده باشند، این حقیقت که آنها به عنوان دعاهایی برای شرایط به‌خصوص به وجود آمدند، نشان‌دهندة این مطلب است که آنها دست به دست به امامان و پیروان آنها رسیده‌اند تا در وضعیت مشابه شرایط زمان، ادا شوند.
دانستن اوضاعی که دعاها در آن به وجود آمده‌اند، ناممکن است؛ ولی ما به میزان بسیار زیادی در مورد فضای عمومی دوران ابتدایی اسلام اطلاع داریم که می‌تواند به نشان دادن نقش دعا در جامعة آن زمان کمک کند. بسیاری از مسلمانان بخش بسیار زیادی از زندگی خود را وقف تلاوت قرآن، ذکر خدا و نیایش کردند. حتی آنان که مکه و مدینه را به قصد شرکت در جهاد ترک می‌کردند، از اعمال معنوی چشم نمی‌پوشیدند. برای آنها که خود را وقف عبادت کردند، دعا به منزلة گوشت و خونشان بود. دعا ابزاری است که مردم می‌توانند با آن به پروردگار خود بیندیشند و یادش را در تمام فعالیت‌های روزانه خود حاضر نگاه دارند. دعا بیان صمیمی و دوستانة «توحید» یا «اذعان به یگانگی خدا»ست که به احساسات، عواطف، افکار و ادراکات آنها شکل می‌دهد.
در اسلام دعا به عنوان یکی از نخستین چارچوب‌هایی در نظر گرفته می‌شود که در آن روح می‌تواند مطابق با خواست الهی شکل بگیرد. تأکید بسیاری که در صحیفه بر انجام خواست خداوند شده است، محوریتی را برای پروردگار ترسیم می‌کند که تمام خودخواهی‌های شخصی و خواهش‌های فردی را که به هر شکل با خواست الهی مغایرت دارد، کنار می‌زند. 
برای شیعیان گفتار و کردار امامان چند نقش اساسی ایفا می‌کند. امامان وظیفه دارند جامعه را رهبری کنند و زندگی مذهبی مردم را غنا بخشند؛ بنابراین طبیعی است که دعاهایی بنگارند که در آنها علمشان در مورد ارتباط انسان‌ با خدا با استفاده از شخصی‌ترین اصطلاحات بیان شود و قابلیت انتقال به دیگران را داشته باشد.
از آغاز، نیایش یکی از عوامل بنیادینی بود که مسلمانان از آن طریق، خود را برای لقای حق آماده می‌ساختند. دعا در عالی‌ترین نمونه‌هایش که در «صحیفه» می‌بینیم، تمرین مداوم بینشی است که بر اساس آن، هر آنچه به خدا تعلق دارد، به خدا و هر آنچه به انسان تعلق دارد، به انسان منتسب می‌شود. به محض اینکه چنین بصیرتی به انسان دست می‌دهد، او گناهکاری و نقص خود را درمی‌یابد و از پروردگارش طلب رحمت و بخشش می‌کند.
صحیفه و معنویت اسلامی
کتابی مانند «صحیفه» بُعد درونی اسلام را آشکار می‌سازد که حتی ممکن است فهمش در سایر متون اولیه دشوارتر باشد. آگاهی یافتن از درون دل مردم و یا اصرار بر فهمیدن رابطة شخصی افراد با پروردگار کار آسانی نیست، اگرچه بیشتر مردم نیز علاقه‌ای به این امر ندارند. اگر راهی به درون قلب مردم وجود داشته باشد، یافتن آن مستلزم مطالعه و بررسی درونی‌ترین نگرانی‌ها و دغدغه‌هاست که در فعالیت‌های بیرونی و نوشته‌های مردم منعکس می‌شود؛ اما ابعادی از اسلام که بیشتر توجه ناظران بیرونی را به خود جلب کرده، ابعاد بیرونی و مشخص آن است که نسبتاً خالی از عشق و حرارتی است که در غرب از معنویت و روحانیت سراغ دارند.
تمدن اسلامی به طور کلی بسیار شبیه به یک شهر مسلمان‌نشین قدیمی است: دیوارهای بیرونی حکایت از گرفتگی و کسالت و غمبار بودن آن می‌کند و ورود به دنیای پشت دیوار نیز آسان نیست؛ اما اگر شخصی بتواند با اهالی این شهر صمیمی شود، به او حیاط‌ها و باغهای دل‌انگیز و زیبایی نشان داده خواهد شد که مملو از گلهای خوشبو، درختان میوه و فواره‌های جوشان است. 
آنهایی که درباره تاریخ اسلام، وقایع سیاسی و بنیادهای آن مطلب می‌نویسند، تنها با دیوارها سر و کار دارند؛ زیرا راهی به درون باغهای پشت دیوار ندارند. برخی از این باغها از طریق مطالعه تصوف، هنر و معماری، شعر و موسیقی به روی افراد باز می‌شود؛ اما از آنجا که تمام این موارد در اشکال تاریخی ویژه و تحت تأثیر محیط پیرامون خود به ظهور رسیده‌اند، ریشه‌های عمیق اسلامی آنها به‌راحتی از چشم افراد دور می‌ماند. قدیمی‌ترین، اصیل‌ترین و دشوارترین باغهای این شهر برای ورود، قلب بزرگترین نمایندگان این تمدن است. اینجاست که دعاهای رسیده از ستون‌های اسلام اولیه تصویر کاملاً جدیدی را از روح زنده و پویای اسلام نشان می‌دهد؛ چرا که این دعاها دسترسی مستقیم به انواع رفتارها و ویژگی‌های بشری را که پیش‌نیاز شکوفایی کامل آرمان اسلامی هستند، فراهم می‌کنند.
ابعاد دیگر
شاید به نظر برسد که این مقدمه به طور اختصاصی به معنویت و روحانیت در اسلام می‌پردازد، اما صحیفه به سایر قلمروها نیز می‌پردازد. نمایندگان بزرگ اسلام همانند قرآن و حدیث، تمام سطوح تعالیم اسلامی را با همدیگر و به طور همزمان مورد توجه قرار داده‌اند. اگر در مباحثی که در مورد صحیفه آورده شده است همواره به روحانیت و معنویت اشاره شده است، به واسطه این حقیقت است که این اثر مجموعه‌ای از ادعیه است و این دعاها بر رفتارهای مشخصی در برابر حقیقت الهی پروردگار دلالت می‌کنند که بدون قرار گرفتن در یک زمینه معنوی و روحانی قابل فهم نیستند.
صحیفه آموزه‌هایی را نیز شامل می‌شود که در سطوح مختلفی، از خداشناسی (در گسترده‌ترین مفهوم آن) گرفته تا مسائل اجتماعی، کاربرد دارند. اسلام دارای سه بُعد بنیادین است: عمل یا شریعت (اسلام)، اعتقاد (ایمان) و معنویت (احسان). این ابعاد در نمونة زنده‌ای از یک جامعه به طور بسیار نزدیکی به هم پیوسته‌اند، حتی اگر اشکال بنیادین مختلفی بخواهند به طور جداگانه با آنها ارتباط برقرار کنند. 
منابع اولیه مانند احادیث نبوی یا نهج‌البلاغه با هر سة این ابعاد سروکار دارند. اما اثری همچون «نهج‌البلاغه» با «صحیفه» تفاوت بسیار زیادی دارد، چرا که در این کتاب بیاناتی در تمام زمینه‌ها، از ماوراء‌الطبیعه گرفته تا ماهیت دولت سالم و اشتباهات شخصی برخی هم‌عصران علی(ع) یافت می‌شود. اگر چه معنویت یکی از ابعاد اسلام است، ولی در نهج‌البلاغه هیچ تأکیدی بر آن وجود ندارد، گرچه در تمام گفته‌های علی(ع) معنویت و تقدس عمیقی نهفته است.
در مقایسه با نهج‌البلاغه، «صحیفه سجادیه» با شکل و محتوای دعایی خود، بر درونی‌ترین و خصوصی‌ترین بُعد اسلام تأکید می‌کند و البته همزمان به سایر ابعاد اسلام نیز گوشه چشمی دارد؛ برای مثال دسته سنتی و قدیمی «ایمان» با موضوعاتی چون خدا، فرشتگان، پیامبران، کتاب‌های مقدس، روز قیامت و اندازه‌گیری خیر و شر ارتباط دارد. این عناصر ایمان موضوع اصلی بیشتر تفکرات اسلامی در کلام، فلسفه و عرفان نظری را تشکیل می‌دهند. امام زین‌العابدین(ع) این عناصر و موضوعات را گاهی به طور خلاصه و گاهی به صورت مشروح مورد بحث قرار داده است. او اغلب از فرشتگان یاد می‌کند و جمله «سلام و درود بر حاملان عرش» که او در حق فرشتگان بیان می‌کند، بهترین خلاصه عقاید مسلمانان درباره آنهاست.
امام همچنین پیوسته به حوزه و قلمرو اعمال اسلامی یا شریعت در معنای گسترده آن اشاره می‌کند. او بر نیاز به پیروی از راهنمایی‌ها و دستورات خداوند که در قرآن و حدیث، هم برای زندگی فردی و هم برای زندگی اجتماعی آمده است، تأکید می‌کند. بسیاری از آموزه‌های اجتماعی ویژه و همچنین احکام و دستورات عمومی ازجمله نیاز به برقراری عدالت در جامعه نیز در صحیفه به‌خوبی دیده می‌شود؛ اما از آنجا که آموزه‌های اجتماعی با حوزه عمل (بیرونی‌ترین بعد اسلام) ارتباط دارند، باید در قالب آموزه‌های نظری و معنوی نگریسته شوند. همان‌گونه که امام سجاد(ع) در «رساله حقوق» به‌روشنی بیان کرده است، سلسله‌مراتب اولویت‌ها باید همواره مورد توجه قرار گیرد: فردی پیش از اجتماعی، معنوی پیش از عمل، و علم و آگاهی پیش از اقدام. هر انسانی مجموعه‌ای طولانی از وظایف اجتماعی را برعهده دارد؛ اما این وظایف بستگی به وظایف ضروری‌تر وی دارند که در درجه اول، ایمان به خدا و در درجه دوم، قرار دادن خود در رابطه‌ای مناسب با حقیقت الهی است.