زهره رنگامیز

سرویس شهرستان ها: کشت محصولات کشاورزی آب بر، معضلی است که از چند دهه قبل به بلای جان منابع زیرزمینی بدل شده است که عدم اتخاذ تدابیر لازم برای اصلاح الگوی کشاورزی، تهی شدن منابع آبی،فرونشست و خشکی تالاب ها و دریاچه ها را درپی داشته است.
 

این گزارش روایتی از سفر خبرنگار «اطلاعات» به تشنه ترین روستاهای شمال شرقی ایران است که تداوم هدررفت آب در سایه سکوت مسئولان را به تصویر می کشد. اینجا در جاده های خراسان رضوی، قدم به قدم، در کنار منظره تابلوی خشک و بی آب و علف طبیعت که از پنجره ماشین تماشا می کنیم، از فریمان تا تربت‌جام و تا آخرین روستاهای مرزی، بساط هندوانه و خربزه پهن و پرفروش ترین سوغات مسافرانِ تابستان است. 
اما در شهر مرزی تایباد، پایتخت سابق هندوانه ایران، این میوه سرخ و شیرین، حکایتی از تقابل سنت دیرینه و کابوس کم‌آبی را روایت می‌کند؛ جایی که تولید هندوانه، روزگاری افتخارآمیز بود و حالا، به دلیل مصرف بالای آب، در کانون توجه و در مرز رسیدن به صفر با تغییر الگوی کشت قرار گرفته است. 
با عبور از جاده‌های منتهی به تایباد، بساط هندوانه و خربزه‌فروشان نشان از فراوانی این محصولات در منطقه دارد. اما این تصویر، فقط بخشی از واقعیت است و در پس این ظاهر پررونق، داستانی از کم‌آبی و نگرانی از آینده نهفته است.
در تایباد، کشاورزان با چالش‌های متعددی دست و پنجه نرم می‌کنند که در این گزارش، به بررسی آن‌ها و تلاش‌ها برای یافتن راه‌حل می پردازیم.
کشت هندوانه؛ از افتخار تا چالش!
تایباد، شهرستانی که طی دهه ها با استفاده از منابع زیرزمینی آب، رتبه نخست تولید هندوانه در کشور را به خود اختصاص داده بود، این روزها با چالش‌های متعددی در زمینه منابع آب روبرو شده و بر همین اساس تصمیمات دیرهنگامی برای جلوگیری از کشت هندوانه اجرایی شده است.برای درک بهتر شرایط، با کارشناس پیشکسوت جهاد کشاورزی تایباد، به گفتگو می‌نشینیم. برات کلثومیان  با اشاره به مشکلات و چالش‌های پیش روی کشاورزان این شهرستان می‌گوید: سیاست تغییر الگوی کشت در تایباد، به طور جدی دنبال می‌شود. اما برای کشاورزی که ۳۰۰ سال هندوانه کاشته و کشت این محصول، بخشی از فرهنگ و سبک زندگی اقتصادی او شده، پذیرش این تغییر، بسیار دشوار است.
از سویی دیگر بررسی‌ها نشان می دهد؛ کشت هندوانه در تایباد، ریشه‌ای عمیق در باورهای سنتی و فرهنگی مردم دارد. آن‌ها معتقدند که مصرف هندوانه، ضامن سلامت و دور ماندن از بیماری‌هاست. این باور، ریشه در داستان‌ها و روایات قدیمی طب سنتی دارد که می‌گوید: "در شهری که هندوانه کاشته شود، بیمار نیست. این اعتقادات، اصرار بر ادامه کشت هندوانه را در میان مردم منطقه، تقویت می‌کند، که در میان این چالش‌ها، همچنان کشاورزانی به کشت هندوانه ادامه می‌دهند. یک کشاورز تایبادی، با اشاره به مشکلات و موانع، به خبرنگار ما می‌گوید:  کشاورزان زیادی، کشت پسته را جایگزین هندوانه کرده‌اند. اما آب اینجا شور است و مردم نیاز دارند  برای سلامت‌ شان هندوانه مصرف کنند. 
این کشاورز، با ابراز نارضایتی از شرایط موجود، ادامه می‌دهد: کشاورزان تایباد که هندوانه می‌کارند، از تمامی خدمات و کمک‌های جهاد کشاورزی، محروم هستند. کود و محصولات حمایتی به آن‌ها داده نمی‌شود که معیشت آن‌ها را سخت کرده است. 
حفر چاه‌های آب ادامه دارد!
برای بررسی دقیق‌تر موضوع، با سعید روزی، کارشناس پیشکسوت حوزه آب در کشور و مدیر روابط عمومی شرکت آب و فاضلاب خراسان رضوی، گفتگو می‌کنیم. وی که در سال‌های گذشته، تلاش‌های فراوانی برای متقاعد کردن مدیران جهاد کشاورزی به توقف کشت محصولات آب‌بر و از جمله هندوانه و خربزه، داشته است، بر لزوم رسیدن کشت هندوانه به صفر در استان تأکید می‌کند.روزی، با اشاره به آمار تکان‌دهنده‌ای، می‌گوید:  آمار تولید هندوانه تتایباد را (با یک سوم ضریب کاهش) در آب پنهان آوردیم و به نتیجه عجیبی رسیدیم که مقدار آن با مصرف آب خانگی در کل شهرهای استان، برابری می‌کند! 
وی با اشاره به این موضوع که برخی کشاورزان، با استفاده از روش‌های نوین آبیاری و کشت زیر پلاستیک، سعی در کاهش مصرف آب داشته‌اند،   می‌گوید:  در شرایط کشت سنتی، هر کیلوگرم هندوانه، ۴۰۰ تا ۴۵۰ لیتر آب مصرف می‌کند. در حالی که در روش‌های جدید، این میزان به ۳۰۰ تا ۳۵۰ لیتر کاهش می‌یابد، اما این تفاوت، چندان قابل توجه نیست.  
روزی، با تأکید بر اهمیت مدیریت مصرف آب، یادآور می‌شود:  مسئولان جهاد کشاورزی اعلام کرده‌اند که در تایباد، سالانه حدود ۳ تن هندوانه مصرف می‌شود که ما با یک محاسبه‌ی دقیق‌تر و با در نظر گرفتن آمارهای موجود، به این نتیجه رسیدیم که مصرف آب برای تولید هندوانه در این منطقه، تقریباً معادل ۲ ماه مصرف آب کل استان خراسان رضوی است! 
وی با اشاره به وضع  بحرانی منابع آبی استان، ادامه می دهد:  از ۳۷ دشت خراسان رضوی، ۳۴ دشت ممنوعه و بحرانی اعلام شده است و ۳ دشت دیگر هم به عنوان دشت‌های حساس معرفی شده‌اند اما با وجود این شرایط بغرنج، همچنان شاهد حفر چاه‌های در این دشت‌ها هستیم! 
روزی، با تأکید بر اهمیت توجه به معیشت کشاورزان، اما در عین حال، با اشاره به فرونشست زمین در خراسان رضوی، تاکید می‌کند: مشکل فرونشست زمین در خراسان رضوی، چاره‌ای جز تغییر سبک کشاورزی برای ما باقی نمی‌گذارد و باید به راه‌حل‌های جدید و پایدار برسیم.  
تحقق رویای آبرسانی به روستاهای مرزی
در ادامه این سفر به خراسان رضوی، با همراهی مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب تایباد، به روستاهایی قدم می‌گذاریم که برخورداری از آب آشامیدنی، برای ساکنان آن، به یک آرزو بدل شده است.
در دشت‌های خشک و تشنه‌ مرزی، در ۲ روستای «پلبند» و «بهلول‌آباد»، شاهد تلاش بی‌وقفه کارگرانی هستیم که در گرمای طاقت‌فرسای ۴۰ درجه، پس از حفر چاه، لوله‌های بسیار بزرگ را از دل بیابان عبور داده‌اند. این تلاش‌ها، برای تحقق رویای دیرینه‌ ساکنان این روستاها، یعنی دسترسی به آب سالم و بهداشتی، در حال اجرا است.
علی آگاه، مدیر جوان و پرتلاش آبفای تایباد، با اشاره به تلاش‌های بی‌وقفه‌ی همکارانش، از یک ماه فعالیت‌های شبانه‌روزی برای شکستن طلسم آبرسانی به ۷۶۰۰ مرزنشین، سخن می‌گوید. وی، اجرای ۱.۵ کیلومتر خط انتقال لوله پلی‌اتیلن را برای رساندن آب به بزرگترین روستای مرزی، پلبند ابراهیم‌آباد، گامی بلند در راه در جهت رفع مشکل کم‌آبی در مناطق محروم مرزی می‌داند.
آگاه، در تشریح جزئیات پروژه، می‌افزاید: ۲ چاه جدید به عمق حدود ۲۸۰ متر حفر و تجهیز شد. این چاه‌ها، توان تولید روزانه ۲۵ لیتر بر ثانیه آب شرب با کیفیت و بهداشتی را دارند که به طور کامل، پاسخگوی نیازهای اهالی روستا خواهد بود. 
برای اجرای این پروژه‌ آبرسانی به روستاهای «پلبند ابراهیم‌آباد» و «بهلول آباد»، ۲۵ میلیارد تومان هزینه شده است؛ با اجرای این پروژه اهالی بزرگ‌ترین روستای تایباد، طعم آب گوارا را چشیدند و چاه‌های جدید، جانی تازه به لب‌های تشنه‌ی روستاهای مرزی بخشید؛ این اقدام، نشان‌دهنده‌ عزم راسخ مسئولان برای رفع مشکلات آبی مناطق محروم و مرزی است و نویدبخش آینده‌ای روشن‌تر برای این دیار تشنه است.این گزارش؛ تصویری روشن از چالش‌های کشاورزی در خراسان رضوی و به‌ویژه شهرستان تایباد را ارائه می‌دهد. در حالی که کشت هندوانه به عنوان یک سنت دیرینه و منبع درآمد برای کشاورزان منطقه محسوب می‌شود، مصرف بالای آب و بحران کم‌آبی، ادامه این روند را با خطرات جدی مواجه کرده است.
با توجه به محدودیت منابع آبی و تأثیرات منفی کشت هندوانه بر سفره‌های زیرزمینی آب، تغییر الگوی کشت به سمت محصولات کم‌آب‌بر و سازگار با شرایط اقلیمی منطقه، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است که در این زمینه می‌توان راهکارهای زیر را مد نظر قرار داد:
توسعه کشت جایگزین و حمایت از کشاورزان برای کشت محصولاتی مانند پسته، زعفران، گیاهان دارویی و سایر محصولات کم‌آب‌بر که ارزش اقتصادی مناسبی دارند، ترویج روش‌های نوین آبیاری و ارائه آموزش و تسهیلات لازم به کشاورزان برای استفاده از سیستم‌های آبیاری قطره‌ای و سایر روش‌های کاهش مصرف آب؛ تغییر نگرش و فرهنگ‌سازی و ایجاد آگاهی در میان کشاورزان و مردم منطقه در مورد اهمیت مدیریت منابع آب و ضرورت تغییر الگوی مصرف؛ حمایت‌های دولتی و ارائه بسته‌های حمایتی و مشوق‌های مالی به کشاورزان برای تشویق آنان به تغییر الگوی کشت و استفاده از روش‌های نوین آبیاری؛ نشست‌های مشترک و هم‌افزایی و برگزاری نشست‌های مشترک بین مسئولان شرکت آب و فاضلاب و جهاد کشاورزی برای بررسی فوری و ضروری موضوع و رسیدن به یک راهکار جامع؛ توجه به معیشت کشاورزان، ارائه راهکارهای جایگزین برای تامین معیشت کشاورزان و جلوگیری از آسیب‌های اقتصادی ناشی از تغییر الگوی کشت و در نهایت، با اتخاذ رویکردی جامع و همه‌جانبه، می‌توان ضمن حفظ منابع آبی منطقه، به معیشت کشاورزان هم توجه کرد و آینده‌ای پایدار برای کشاورزی در خراسان رضوی رقم زد.