محمدرضا مقدسیان، روزنامهنگار و منتقد سینما، با اشاره به علت صدور بیانیه انجمن منتقدان و نویسندگان سینمای ایران در پی اظهارنظرهای غیرحرفهای و غیرکارشناسی درباره فیلمهای ایرانی، در خصوص موضوع نقد فیلم و چالشهای آن به خبرنگار «اطلاعات آنلاین» گفت: مفهوم نقد تخصصی در سینمای ایران، همچون بسیاری از مفاهیم دیگر، در سالهای اخیر دچار تقلیل و سطحینگری شده است. متأسفانه تعریف دقیق، چهارچوبهای مشخص، آداب و ریشههای آکادمیک کمتر مورد توجه قرار گرفته و با گسترش رسانههای اجتماعی و دسترسی آسان به اینترنت، هر فردی میتواند ادعا کند که بازیگر یا نویسنده است یا آنچه مینویسد «نقد فیلم» به حساب میآید.
وی درباره راهکارهای مقابله با این وضعیت یادآور شد: لازم است رسانههای تخصصی، تعریف درست نقد را به مخاطب معرفی کنند تا مخاطب جستوجوگر و کنجکاو، معیارهای نقد درست، تخصصی، علمی، منصفانه و قابل اتکا را بشناسد. در غیر این صورت، سردرگمی در مخاطب پدید میآید و صرفاً عنوان «منتقد» میتواند توجه او را جلب کند. به عبارت دیگر، اگر معیارها و الگوهای درست نقد به مخاطب ارائه نشود، هر فردی میتواند خود را منتقد بنامد و نظرات شخصی، سلیقهای، حب و بغضها یا حتی نوشتههای سفارشی خود را نقد جا بزند، در حالی که هیچکدام از اینها در چارچوب نقد علمی قرار نمیگیرد.
مقدسیان در پاسخ به این پرسش که ارائه این معیارها وظیفه چه نهادهایی است، به اطلاعات آنلاین تأکید کرد: دو بازوی اصلی در این زمینه وجود دارد؛ یکی رسانههای رسمی و دیگری انجمن منتقدان سینما.
وی ادامه داد: رسانههای رسمی، همچون تلویزیون، میبایست این معیارها را به درستی به مخاطب ارائه میکردند. اما در سالهای اخیر، همین رسانه در برنامههایی نظیر «هفت» و امثال آن، با تکیه بر تکصدایی، تکسلیقگی و انحصار، تصویری نادرست از نقد فیلم به مخاطب عرضه کرد. از آنجا که در همان فضا، مخالفتی نیز با این نوع تعریف شکل نگرفت، اکنون ذهنیت مخاطب از نقد فیلم، به همین الگوی غلط تقلیل یافته است: بهکارگیری واژگان عجیبوغریب، تخریب شدید برخی فیلمها، ستایش اغراقآمیز برخی دیگر، بدون بهرهگیری از دلایل عینی و منطقی.
مقدسیان درباره ریشههای این آسیب در فضای نقد نیز گفت: انحصار رسانهای و محدود شدن تعریف نقد به قالب تلویزیونی، سبب شده ذهن مخاطب تنها با یک نوع نقد آشنا شود. در حالیکه نقد آکادمیک در حوزه مطالعات فیلم، دارای الگوها و رویکردهای متعددی است—از جمله فرمالیستی، اجتماعی، فرهنگی، روانکاوانه و دیگر شاخههایی که در دانشگاهها تدریس میشود. متأسفانه این تنوع و غنای نظری در رسانههای رسمی بازتاب نیافته و نقد غالباً به تحلیلهای سلیقهای و شخصی محدود شده است؛ تحلیلی که در آن مخاطب، امکان انتخاب ندارد.
وی همچنین کمکاری انجمن منتقدان و نویسندگان سینمای ایران را یکی دیگر از دلایل این وضعیت دانست و افزود: انجمن، که میبایست بازوی مهمی در تولید فکر، ایجاد جریان فرهنگی، و معرفی استانداردهای علمی و آکادمیک باشد، به دلیل نبود انسجام و همدلی میان اعضای جامعه منتقدان، موفق نشده ظرفیتهای خود را بهکار گیرد. از سوی دیگر، در سالهای اخیر، شرایط سیاسی و اجتماعی نیز اجازه مرجعیت و محوریت را از این انجمن سلب کردهاند. در نتیجه، بستری برای آگاهسازی سینماگران و مخاطبان درباره تعریف درست نقد شکل نگرفته است.
مقدسیان ادامه داد: در چنین فضایی، مخاطب الگویی برای نقد صحیح نمیشناسد. نه برنامههای تلویزیونی استانداردی برای او ترسیم کردهاند، نه صنف منتقدان فعالیت مؤثری داشته است. بدین ترتیب، هر فردی در فضای مجازی میتواند خود را منتقد جا بزند، در حالیکه آنچه ارائه میدهد، ممکن است گزارش، ریویو یا حتی متنی تبلیغاتی باشد. هر یک از این موارد در فضای مطالعات سینما تعریف خاص خود را دارد و با مفهوم نقد فاصله دارد. نقد فیلم، ساختار مشخصی دارد و درباره آن کتابهای متعددی نوشته شده و در بسیاری کشورها، به عنوان رشتهای دانشگاهی تدریس میشود.
بهکارگیری واژگان سخیف در نقد، آسیبزننده است
وی در خصوص پیامدهای این وضعیت تأکید کرد: اگر نقد استاندارد به مخاطب ارائه نشود، اعتبار خود را از دست میدهد. مخاطب نمیتواند تشخیص دهد که آنچه بیان میشود، تحلیل علمی است یا صرفاً برداشت شخصی. افزون بر آن، بهکارگیری واژگان سخیف در نقد، آسیبزننده است و باعث دلسردی و دلزدگی مخاطب از نقد میشود. در بلندمدت، بیتفاوتی نسبت به نقد و اهمیت آن شکل میگیرد. در واقع، با حذف معیارهای نقد، مخاطب را از لذت تماشای آگاهانه فیلم محروم میکنیم.
وی درباره لحن مناسب در نقد هنری نیز گفت: نقد باید صریح، دقیق و مبتنی بر قواعد سینما باشد، اما در عین حال محترمانه.صراحت، به معنای بیادبی نیست، و نقد محترمانه نیز به معنای محافظهکاری یا سخن گفتن در لفافه نیست. نقد صحیح باید با استدلال روشن، نقاط قوت و ضعف فیلم را بررسی کند تا قابلیت دفاع داشته باشد. در این حالت، اگر فردی مخالف نقد باشد، میتواند بر اساس همان اصول علمی، مخالفت خود را ابراز کند. این امر، زمینه گفتوگوی مؤثر را فراهم میسازد. نقدی که چنین ویژگیهایی نداشته باشد، نقد حرفهای نیست.
اظهارات کلی و غیر دقیق، نقد محسوب نمیشوند
او در توضیح تفاوت میان گزارش، ریویو و نقد نیز یادآور شد: گزارش فیلم، صرفاً معرفی عناصر و اطلاعات پیرامون اثر است؛ ریویو، بازتاب تجربه و احساسات فردی در مواجهه با فیلم است؛ اما نقد، نیازمند دانش تخصصی درباره مفاهیم سینمایی مانند بازیگری، میزانسن، نور و سایر عناصر فنی و هنری است و نیز آگاهی از علوم انسانی همچون جامعهشناسی، روانشناسی، تاریخ و سیاست. در نقد، نمیتوان صرفاً بر مبنای سلیقه شخصی داوری کرد؛ بلکه باید این سلیقه را در قالب یک نظریه سینمایی بیان کرد. بر این اساس، اظهارات کلی و غیر دقیق، نقد محسوب نمیشوند.
مقدسیان در پاسخ به اینکه آیا استفاده از زبان گزنده و تحقیرآمیز در نقد مجاز است یا آسیبزا، گفت: مرز میان صراحت و بیادبی، بسیار باریک است. باید به بافت فرهنگی هر کشور نیز توجه داشت. برای مثال، در کشورهای غربی، گونهای از ادبیات و صراحت رایج است که در بافت فرهنگی ایران پذیرفتنی نیست. در نتیجه، نقد در ایران باید صریح، شفاف و تیز باشد، اما از بهکارگیری واژگان رکیک و توهینآمیز پرهیز کند. نقد باید اثر را با دقت و اصولی داوری کند. مرز نقد و بیادبی، خط قرمز ماست. منتقدی که این مرز را بشناسد، منویات شخصی خود را وارد نقد نکند و با صداقت، شفقت و انصاف سخن بگوید، نقد مؤثر و درست ارائه میدهد. استفاده از واژگان عجیبوغریب و لحن نمایشی بیشتر کارکرد رسانهای و عوامپسندانه دارد.
«شومن سینمایی»، نه منتقد سینما
این مدرس سینما در خصوص مسئولیت اجتماعی منتقدان تصریح کرد: از پرمسئولیتترین کارها در حوزه سینما، نقد است. منتقد حرفهای باید همه وجوه سینما را بشناسد؛ با فیلمسازی، بازیگری، فیلمنامهنویسی و… آشنا باشد و نیز از درونیات انسانی شناخت داشته باشد. این نیازمند مطالعه گسترده و صرف زمان زیاد است. منتقد باید همچون فیلمساز، نسبت به گفتههای خود مسئول باشد و بر پایه دانش علمی سخن بگوید. در رویکرد مدرن، نقد فیلم خود یک اثر هنری است که قابلیت نقد شدن دارد. ما نیز باید در کشور خود، نقد دقیق و علمی را تعریف و ترویج کنیم، تا این نقد به ارتقای دانش فیلمسازی، دانش نقد و آگاهی مخاطب منجر شود.
وی درباره تأثیر لحن منتقد بر اعتبار اثر نیز گفت: منتقد میتواند بر زاویه دید مخاطب نسبت به اثر تأثیر بگذارد. لحن منتقد در نزد مخاطبانی که به او اعتماد دارند، بسیار اثرگذار است.
در پاسخ به این پرسش که آیا لحن تند باعث پسزده شدن مخاطب میشود یا باعث بیشتر دیده شدن، مقدسیان تصریح کرد: باید پرسید معیار منتقد خوب، بیشتر دیده شدن است یا دقیقتر حرف زدن؟ در روزگاری که رسانههای اجتماعی و اظهارنظرهای بیشمار فضا را پر کردهاند، برخی برای جذب مخاطب ناگزیر به انجام رفتارهای افراطی یا استفاده از واژگان خاص هستند تا در رقابت عقب نمانند. این موضوع آسیبی بزرگ در جریان نقد است. منتقدی که برای دیده شدن، اصول و قواعد نقد را زیر پا میگذارد، دیگر منتقد نیست، بلکه به یک «شومن سینمایی» بدل میشود که هدفش صرفاً جذب مخاطب است. گرچه این ممکن است حرفهای نمایان شود، اما دیگر در جایگاه منتقد سینما قرار نمیگیرد.
