بیهقی و تولد گزارش‌نویسی فارسی

دکتر ابراهیم جعفری
 

اوّل آبان ماه، روز بزرگداشت ابوالفضل بیهقی در تقویم ملّی کشور ثبت شده است. ادیب، پژوهشگر و تاریخ‌نگاری که وی را «پدر نثر فارسی» می شناسند، یکی از مفاخر ایرانی است که نام بلندش مانند خورشید در آسمان ادب این سرزمین می‌درخشد.
نثر بیهقی، پُلی میان ادب و تاریخ است؛ متن او تنها گزارش وقایع نیست، بلکه تصویری زنده از اخلاق حاکمان و مردم ارائه می‌دهد. او با ظرافتی شاعرانه، خطاها و نیکی‌ها را در قالب داستان‌های تاریخی بازگو می‌کند و نشان می‌دهد که سیاستٍ بدون اخلاق، سرنوشت تلخ و عبرت‌آمیز به همراه دارد. بیهقی ما را به تفکری عمیق دعوت می‌کند؛ تفکری که فراتر از نام‌ها و رویداد نگاری ها، به بررسی روح انسان و مسئولیت‌های اخلاقی او می‌پردازد.
نثر جلوه‌ای از مدرنیته است. ما اگرچه با مشروطه پا به دنیای مدرن گذاشتیم؛ اما نثر و مشخصاً نثر بیهقی نشان می‌دهد زمینه‌های خردگرایی که از مهم‌ترین پایه‌های مدرنیسم‌ می باشد، در فرهنگ ایران موجود بوده است.
شیوه تاریخ‌نگاری او هم با معیارهای عصر مدرن سازگار است؛ زیرا اگرچه دبیر و نزدیک حاکمان بوده؛ اما به مردم گرایش داشته است و باز اگر بخواهیم بیهقی را از دل سنت در هزار سال قبل به جهان مدرن بیاوریم، همان است که پاره‌ای از نوشته‌های او با اُسلوب‌های روزنامه‌نگاری مدرن سازگار است؛ درحالی‌که در آن دوران نه رسانه به مفهوم امروزین بوده نه روزنامه‌نگار و به همین خاطر استاد علی‌اکبر قاضی‌زاده در ترجمه کتاب خواندنی «تجربه‌های ماندگار در گزارش‌نویسیِ» جان کری، نوشته ای مشهور از بیهقی را به آن افزوده و در آغاز کتاب به عنوان «نخستین گزارش» آورده و به عبارت دیگر او را «روزنامه‌نگار» دانسته است.۱ 
از این رو می توان گفت تاریخ بیهقی، نمونه‌ای بی‌بدیل از نثر مستند، دقیق و واقع‌گرای فارسی است که اصول بنیادین خبرنگاری مدرن را حدود هزار سال پیش به‌کار گرفته است.
بیهقی در نگارش تاریخ خود، به روشنی بر مشاهده‌ مستقیم و استفاده از منابع موثق تأکید می‌کند. او در جای‌جای اثرش می‌نویسد که یا خود شاهد رویداد بوده یا آن را از منابعی آگاه و به اصطلاح خودش «کسان ثقه» شنیده است. این شیوه‌ تحقیق میدانی،یادآور اصلی بنیادین در روزنامه‌نگاری است؛ زیرا گزارش به جای حدس، خیال یا گرایش های ایدئولوژیکی، باید بر پایه‌ حقیقت و منبع معتبر استوار باشد.
بیهقی با این نگاه، تاریخ را از قالب افسانه و ستایش شاهان بیرون آورد و آن را به عرصه‌ حقیقت‌نویسی و صداقت در روایت وارد کرد. او می‌گوید:
«گوینده باید ثقه و راست گوی باشد و خرد گواهی دهد که آن خبر درست است» 
او در روایت‌های خود به تمام جزئیات می‌پردازد؛ از زمینه‌ها و انگیزه‌ها تا واکنش‌ها و پیامدها، تا هیچ «احوال پوشیده نماند». این همان دقت و جامع‌نگری‌ است که امروزه از یک گزارش‌گر تحقیقی انتظار می‌رود.
بیهقی ۱۹ سال پس از نگاشتن تاریخ اش زنده بوده و هر گاه به اطلاعات تازه ای، دسترسی می یافت، آن را به متن کتاب می افزود.
با وجود کاربرد واژگان عربی در زمانه او، تاریخ بیهقی زبانی روان، صادق و نزدیک به گفتار دارد. نثرش بی‌تکلف است و به‌گونه‌ای تنظیم شده که خواننده در هر دوره‌ای بتواند با آن ارتباط برقرار کند. این سادگی و شفافیت، از اصول اساسی نگارش خبری و مطبوعاتی است.
بیهقی، بر خلاف نویسندگان درباری که برای جلب توجه قدرت قلم می‌زدند، خود را در برابر تاریخ و حقیقت مسئول می‌دانست. او از «مداهنه» و «چاپلوسی» پرهیز می‌کرد و می‌خواست اثری بنویسد که «به نیکی ماندگار شود». در اندیشه‌ او، عمر قلم‌های فرمایشی «به میزان حباب روی آب» است. این دیدگاه، عمیقاً با رسالت اخلاقی روزنامه‌نگاری هم‌خوان می باشد.
برجسته ترین تحقیق تاریخی به روش بیهقی، «تاریخ مشروطه» احمد کسروی است. هر دو نویسنده، روایت‌گرانی حقیقت‌جو بودند که دیده‌ها و شنیده‌های خود را با دقت، امانتداری و تحلیل بیان کردند. همان‌گونه که بیهقی می‌گوید: «خود شاهد بوده‌ام»، کسروی نیز می‌نویسد:
 « آنچه در این تاریخ آورده ام، از روی آگاهی هاست که خود می داشتم یا جُسته، به دست آوردم». این پیوستگی تاریخی، نشان می‌دهد که سنت «روزنامه‌نگاری تحقیقی» در فرهنگ ایرانی، سابقه‌ای کهن داشته و ریشه در نثر بیهقی دارد.۲
با این وصف بیهقی را می‌توان نخستین گزارش‌گر حقیقت‌جوی ایران دانست که با تکیه بر مشاهده، تحقیق، صداقت و زبان روشن، الگوی جاودانه‌ای برای اهل قلم بر جای گذاشت.
به مناسبت بزرگداشت او، باید یادآور شد که رسالت اصلی نویسنده و روزنامه‌نگار، نه ستایش قدرت، بلکه پاسداری از حقیقت است؛ همان راهی که بیهقی هزار سال پیش گشود.
پانویس
۱ ) مهرداد خدیر، روزنامه هم میهن، ۳ آبان ۱۴۰۴
۲) دکتر محمد بقایی ماکان، روزنامه شرق، ۶ آبان ۱۴۰۴