قلب یکی از حیاتی‌ترین و مهم‌ترین ارگان‌های بدن انسان است و اگرچه از لحاظ اندازه، عضوی بسیار کوچک به شمار می‎آید اما نقش بزرگی در حفظ سلامت و بقای انسان ایفا می‌کند. قلب نه‌تنها عضو مرکزی سیستم قلبی- عروقی بدن است بلکه می‌توان آن را موتور اصلی جسم انسان تصور کرد که به پمپاژ خون اکسیژن‌دار به سراسر بدن می‌پردازد.

با وجود اهمیتی که قلب سالم در سلامت و کیفیت زندگی انسان‌ها دارد، در حال حاضر بیماری‌های قلبی و عروقی به عنوان یکی از عوامل اصلی مرگ‌ومیر در جوامع سراسر جهان شناخته شده‌اند.

در مطالعه سیمای مرگ‌ومیر در ۳۰ استان کشور ما در سال 1389 مشخص شد که  از میان ۲۰ دلیل اول مرگ‌ها در کل سنین و هر دو جنس زن و مرد، شایع‌ترین دلیل مرگ‌ومیر، بیماری‌های قلبی از جمله سکته‌های قلبی (۲۱ درصد)، سکته مغزی (۹.۲ درصد) و بیماری‌های ناشی از فشارخون بالا (۷.۲ درصد) بوده است. 

دکتر مهدی سالاری، متخصص قلب و عروق و فلوشیپ اینترونشنال کاردیولوژی، درباره وضعیت شیوع بیماری‌های قلبی در جامعه به اسما پورزنگی آبادی گزارشگر روزنامه اطلاعات می‌گوید: بیماری‌های قلبی در حال افزایش است و کشورهای در حال توسعه در حال طی روندی هستند که پیش‌تر، کشورهای توسعه‌یافته آن را سپری کرده‌اند. 

افزایش این بیماری‌ها علل گوناگونی دارد. یکی این که به دلیل افزایش مراقبت‌های بهداشتی و درمان بیماری‌ها طول عمر افراد بیشتر شده است. هرچه سن بالاتر می‌رود بروز بیماری‌های قلبی و عروقی هم بیشتر می‌شود، ضمن این که با کاهش مرگ ناشی از مواردی مثل بیماری‌های عفونی و واگیردار نیز مواجهیم. با وجود بهبود درمان‌ها و این که از نظر درمان بیماری‌های قلبی پیشرفت‌های عظیمی در چند دهه اخیر انجام شده ولی نسبت آن در جوامع رو به افزایش گذاشته است.

دلایل دیگری از جمله افزایش زندگی شهرنشینی، تغذیه ناسالم، کاهش تحرک و افزایش ریزفاکتورهایی مثل آلودگی‌های محیطی، افزایش فشار خون، افزایش دیابت و... میزان شیوع بیماری‌های قلبی در ایران و همه دنیا را افزایش داده و هرچند درمان‌ها پیشرفت کرده اما میزان مرگ‌ومیر نیز به نسبت زیاد شده است.

راه‌های پیشگیری

چطور می‌توان از بروز بیماری‌های قلبی پیشگیری کرد؟ اصلا این بیماری‎ قابل پیشگیری است یا شرایط و سبک زندگی که بیشتر ما داریم آن را به ما تحمیل می‌کند؟

دکتر سالاری  پاسخ می‌دهد: ممکن است نتوانیم از بروز برخی بیماری‌های ژنتیکی و ارثی و مادرزادی پیشگیری کنیم ولی بخش عمده‌ای از بیماری‌ها از جمله گرفتگی عروق یا تصلب شرایین قابل پیشگیری است که روش‌های گوناگونی دارد.

 مهم‌ترین راه پیشگیری از آن، داشتن یک زندگی سالم یا به قول معروف لایف‌استایل و نحوه زندگی مناسب برای فرد است. شایع‌ترین دلیل بیماری‌های قلبی، رسوب چربی و مواد در عروق است که یک پدیده بسیار زمان‌بر است؛ از دهه دوم زندگی شروع می‌شود و به مرور زمان افزایش می‌یابد. با اصلاح سبک زندگی به ویژه از دوران نوجوانی و جوانی می‌توان از بروز آن پیشگیری کرد. 

این که فرد تحرک کافی، رژیم غذایی مناسب و ورزش کافی داشته باشد از اقدامات مؤثر برای پیشگیری از ابتلا به این بیماری است. استرس نیز در بروز بیماری‌های قلبی تأثیر دارد. استرس، جزئی از زندگی روزمره ماست و نمی‌توان آن را کاملا از بین برد ولی می‌توان آن را تعدیل و در زمانی که لازم است درمان کرد.

بررسی‌های به‌موقع برای کنترل فاکتورهای خطر و در صورتی که علائمی وجود داشته باشد پیگیری و بررسی و درمان به‌موقع آن نیز باعث می‌شود از ایجاد بیماری قلبی جلوگیری کنیم یا تشدید آن را به تأخیر بیاندازیم.

واکنش متفاوت در شرایط یکسان

در یک خانواده که سبک زندگی و تغذیه مشابهی دارند، چه اتفاقی می‌افتد که برخی اعضا مبتلا به بیماری قلبی نمی‌شوند اما ممکن است یک عضو خانواده مبتلا شود؟ عضو هیأت علمی دانشگاه علوم‌پزشکی کرمان در این‌باره توضیح می‌دهد: یک‌سری عوامل که باعث بروز بیماری می‌شوند مثل ژن‌ها را نمی‌توان تغییر داد. ممکن است دو عضو یک خانواده ژن کاملا مشابهی نداشته باشند، ضمن این که نمی‌توانیم بگوییم قطعا اگر شرایط محیطی یکسان باشد دو فرد، وضعیت یکسانی از لحاظ سلامتی خواهند داشت. 

ممکن است هر فرد واکنش متفاوتی به شرایط محیطی یکسان داشته باشد. ساختار بدن انسان پیچیده است و هر بدن در شرایط کاملا یکسان ممکن است واکنش متفاوتی بروز بدهد. مثلا همه افراد در برابر استرس واکنش یکسانی ندارند یا بدن یک فرد ممکن است در برابر آلودگی هوا مقاومت کمتر یا بیشتری داشته باشد و حتی در یک خانواده نیز این وضعیت مشاهده می‌شود. 

علاوه بر این، برخی بیماری‌های قلبی و عروقی به صورت ناگهانی رخ می‌دهد. دو فرد ممکن است پلاک «آترواسکلروتیک» یکسانی داشته باشند ولی پلاک یکی از آن دو نفر مشکل پیدا کند و فرد دچار سکته بشود.

 یک‌سری عوامل هم وجود دارند که هنوز برای بشر ناشناخته هستند. 

درباره دو نفر که شرایط کاملا یکسانی دارند ممکن است فاکتورهایی وجود داشته باشند که هنوز شناخته نشده و همین باعث شود در یک خانواده روند بیماری قلبی و عروقی بسیار متفاوت باشد. 

همچنین، همه افراد در برابر علائم و نشانه‌ها واکنش یکسانی ندارند؛ ممکن است یک فرد وقتی علائمی از بیماری را مشاهده کرد بلافاصله موضوع را پیگیری کند و دیگری تا مشکل بسیار حاد نشود بررسی انجام ندهد. همه این موارد موجب می‌شود که در شرایط یکسان خانواده، افراد وضعیت متفاوتی از لحاظ ابتلا به بیماری‌های قلبی و عروقی داشته باشند.

مراقبت دائمی از قلب

خود شما چطور از قلبتان مراقبت می‌کنید؟ دکتر سالاری در پاسخ به این پرسش توضیح می‌دهد: وقتی می‌گوییم بیشترین بار بیماری‌های جامعه، بیماری‌های قلبی و عروقی است و این روند در آینده هم رو به افزایش خواهد گذاشت و یک بیماری است که می‌تواند از کودکی و نوجوانی شروع شود و تا آخر عمر با ما باشد، پس بهتر است دائما به فکر سلامت قلبمان باشیم و به این موضوع اهمیت بدهیم.

 باور به این که هرچه از سن پایین‌تر به فکر سلامتی قلبمان باشیم در آینده سلامتی بیشتری خواهیم داشت بسیار مهم است. همچنین باید اقداماتی را که ثابت شده  است انجام دهیم، مثل داشتن زندگی با تحرک کافی. 

بهترین تحرک، ورزش کردن است. توصیه می‌شود سه بار در هفته ورزش سنگین یا پنج بار در هفته ورزش متوسط داشته باشیم. ممکن است برخی از افراد بگویند که زندگی‌های امروزی فرصتی برای ورزش کردن باقی نمی‌گذارد. این افراد باید در کار روزمره خود هر طور که شده بدن را مجبور به تحرک بیشتر کنند، مثلا خودرو را در جای دورتری از مقصد پارک کنند و مقداری قدم بزنند.

هرچند این میزان قدم زدن کافی نیست اما بسیار بهتر از بی‌تحرکی است. همچنین باید فست‌فودها را در رژیم غذایی، کمتر و اگر می‌توانیم کاملا حذف کنیم.

مصرف زیاد نمک هم ثابت شده که مفید نیست و باید در حد تعادل باشد.

دوری کامل از مواد دخانی مثل سیگار و قلیان نیز باید به‌طور کامل انجام شود.

همچنین باید استرس‌های زندگی را تعدیل کنیم و هرگونه فاکتور خطری که داریم و ممکن است بر روی سیستم قلبی اثرگذار باشد مثل دیابت و فشارخون و اختلال عملکرد غدد درون‌ریز مثل تیروئید و بیماری‌های روماتیسمی که فرد در طولانی‌مدت و به صورت مزمن به آن مبتلاست باید درمان شود. 

افرادی که به شکل خانوادگی، اختلال بارز در بروز بیماری‌های قلب و عروق دارند باید زودتر وضعیت خود را بررسی کرده و اگر زمانی دچار علائم و نشانه‌هایی شدند که دال بر گرفتگی عروق است به سرعت به متخصص مراجعه کنند.

شیوع در بین جوانان

علیرضا رشیدی‌نژاد، متخصص قلب و عروق و فلوشیپ اینترونشنال کاردیولوژی و آنژیوپلاستی نیز با بیان این که شیوع بیماری‌های قلبی نسبت به سال‌های قبل بیشتر و سن ابتلا هم کمتر شده، می‌گوید: اگر قبلا می‌گفتند بیماری قلبی، بیماری افراد مسن است امروز نمی‌توان چنین چیزی گفت. توصیه من به بیماران این است که حداقل هفته‌ای پنج روز به مدت 30 تا 45 دقیقه ورزش هوازی مناسب مثل پیاده‌روی تند، شنا، دوچرخه‌سواری و دوی سبک را انجام دهند. کاهش مصرف اسیدهای چرب و ترانس و روغن‌های جامد نیز در پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های قلبی مؤثر است. 

او با تأکید بر کنترل منظم فشار خون ادامه می‌دهد: اگر فشارخون به موقع تشخیص داده و درمان شود از بسیاری از بیماری‌ها و حوادث قلبی و عروقی و مغزی پیشگیری خواهد شد.