مسعود کاظمیان
 

در روزهای اخیر، رویدادی مهمی باعنوان عملیات «تار عنکبوت» از سوی اوکراین رقم خورد. در این عملیات، کی‌یف با مجموعه‌ای از حملات پهپادی هماهنگ، به عمق خاک روسیه نفوذ کرد و خسارات قابل توجهی به زیرساخت‌های هوایی  آن وارد آورد. این اقدام، ورای ابعاد نظامی، به مثابه نقطه‌عطفی در درک مفهوم بازدارندگی در عصر نوین جنگ‌ها نمود یافته است. تحلیل این رویداد، با اتکا به «نظریه بازدارندگی»، ابعاد این عملیات را در بستر تحولات مناقشه اوکراین و روسیه، و تأثیر آن بر آینده جنگ و دیپلماسی، روشن می‌سازد.
 مهندسی عملیاتی و نبوغ اطلاعاتی
«عملیات تار عنکبوت»، نمادی از مهندسی عملیاتی و نبوغ اطلاعاتی اوکراین در مواجهه با برتری تسلیحاتی رقیب است. این عملیات که ، ۱۸ماه برنامه‌ریزی دقیق و پنهان‌کاری بی‌نظیری را پشت سر گذاشت، در یکم ژوئن به اوج خود رسید و بیش از ۱۰۰فروند پهپاد تهاجمی به صورت هماهنگ،  پایگاه های هوایی مهم روسیه را در گستره‌ای وسیع ، مورد هدف قرار دادند.
جزئیات اجرایی این عملیات چشمگیر است. پهپادها که عموماً از نوعFPV و با هزینه‌ای ناچیز تولید شده بودند، به طرز زیرکانه‌ای در داخل کابین‌های چوبی بر روی کامیون‌های عادی قاچاق شده و به عمق خاک روسیه منتقل گشتند. این کامیون‌ها توسط رانندگان بی خبر از موضوع، به نقاط از پیش تعیین‌شده در نزدیکی پایگاه‌های هدف هدایت شدند. در زمان موعود، سقف این کابین‌ها با کنترل از راه دور باز شده و پهپادها به سمت اهداف خود به پرواز درآمدند. روایت رانندگان حیرت زده کامیون ها که  تلاش می‌کردند با پرتاب سنگ مانع از پرواز پهپادها شوند، گواه سطح بالای غافلگیری و موفقیت در فریب دشمن است. جالب‌تر آنکه، طبق اظهارات مقامات اوکراینی، «دفتر عملیات» اصلی این مأموریت در نزدیکی یکی از مقرهایFSB (سرویس امنیت فدرال روسیه)مستقر بوده و تمامی عوامل دخیل پیش از آغاز حمله، از خاک روسیه خارج شده بودند، که نشان از پیچیدگی بی‌نظیر اطلاعاتی دارد .
اوکراین در این حملات  ۷میلیارد دلار خسارت به روسیه وارد کرده و بیش از ۴۰فروند هواپیمای  این کشور را هدف قرار داده است. از جمله اهداف مهم، بمب‌افکن‌های استراتژیکTu-۹۵ وTu-۲۲M۳ و همچنین هواپیماهای  A-۵۰ بودند. آسیب یا نابودی حتی یک فروندA-۵۰ که روسیه کمتر از ۱۰فروند از آن را در اختیار دارد و نقش حیاتی در رهگیری موشک‌ها و هماهنگی حملات هوایی دارد، ضربه‌ای استراتژیک به توانایی‌های نظامی مسکو محسوب می‌شود.این حمله نه تنها هواپیماها، بلکه پایگاه‌های آموزشی و تعمیر و نگهداری را نیز هدف قرار داد، که نشان‌دهنده استراتژی اوکراین برای مختل کردن «کل اکوسیستم هوانوردی استراتژیک روسیه» است.
نظریه بازدارندگی؛ استراتژی اوکراین در عمل
«عملیات تار عنکبوت» را می‌توان به طور مؤثری در چارچوب نظریه بازدارندگی در روابط بین‌الملل تحلیل کرد. این نظریه بر این اصل استوار است که یک بازیگر می‌تواند با تهدید به اعمال هزینه‌های سنگین بر بازیگر دیگر، او را از انجام اقداماتی خاص منصرف کند. در مورد حمله اوکراین، این عملیات تلاشی آشکار برای تقویت بازدارندگی کی‌یف در برابر حملات مستمر روسیه بوده است:
۱-بازدارندگی از طریق تحمیل مجازات: اوکراین با تحمیل خسارات مادی و عملیاتی هنگفت به دارایی‌های استراتژیک روسیه در عمق خاک آن، به دنبال آن است که مسکو را از تداوم و تشدید حملات هوایی خود بازدارد. این اقدام به مثابه «مجازات» برای تجاوزات جاری روسیه قلمداد می‌شود که قصد دارد محاسبات هزینه-فایده کرملین را تغییر دهد. این عملیات، پیامی قاطعانه به مسکو ارسال می‌کند که تداوم تجاوزات بی‌محابا با هزینه‌های گزافی همراه خواهد بود و هیچ نقطه امنی برای تجهیزات نظامی آن وجود ندارد.
۲-بازدارندگی از طریق محروم‌سازی توانایی: این عملیات بعدی از «بازدارندگی از طریق محروم‌سازی» را نیز شامل می‌شود. اوکراین با از کار انداختن بخش قابل توجهی از ناوگان بمب‌افکن‌های استراتژیک و هواپیماهایA-۵۰، عملاً توانایی روسیه برای تداوم حملات هوایی ویرانگر و همچنین قابلیت‌های شناسایی و فرماندهی هوایی آن را کاهش می‌دهد. این امر به معنای کاهش ظرفیت‌های تهاجمی روسیه در آینده است و به کرملین نشان می‌دهد که حفظ برتری هوایی در بلندمدت، حتی در عمق خاک خود، با چالش‌های جدی روبروست. کاهش این توانایی‌ها، عملاً می‌تواند روسیه را از دستیابی به اهداف نظامی‌اش بازدارد.
پیامدهای استراتژیک و چشم‌انداز آتی
«عملیات تار عنکبوت» به طور مؤثری به مثابه یک سیگنال استراتژیک در چارچوب نظریه بازدارندگی عمل کرد که پیام‌های قدرتمندی را به بازیگران مختلف ارسال می‌کند:
•پیام به روسیه: این عملیات پیامی قاطع به مسکو است که اوکراین دارای توانایی‌های پنهان، اراده‌ای پولادین برای مقاومت و نفوذ اطلاعاتی برای انجام عملیات‌های پیچیده در عمق خاک دشمن است. این سیگنال، فشار بر پوتین برای تغییر استراتژی را افزایش می‌دهد و به کرملین نشان می‌دهد که دیگر هیچ منطقه‌ای در روسیه  امن نیست و ادامه جنگ با هزینه‌های گزافی همراه خواهد بود.
•پیام به جامعه بین‌الملل و حامیان اوکراین: این حمله به مثابه سیگنالی از کارآمدی کمک‌های نظامی و پتانسیل اوکراین به عنوان یک بازیگر خلاق و توانمند در جنگ‌های نامتقارن است. با نشان دادن این قابلیت که کی‌یف می‌تواند با منابع محدود خود (پهپادهای ارزان‌قیمت)، ضربات استراتژیک و مؤثری به دشمن وارد کند، به حفظ و تقویت حمایت‌های نظامی و مالی جهانی از خود کمک می‌کند.
•پیام به میز مذاکره: زمان‌بندی این عملیات در آستانه دور جدید مذاکرات صلح، نشان‌دهنده ارتقاء موضع اوکراین در میز مذاکره است. با تحمیل این ضربه استراتژیک، کی‌یف اهرم چانه‌زنی خود را تقویت کرده و نشان داد که می‌تواند فشار نظامی را حتی بدون پیشرفت‌های بزرگ زمینی در خط مقدم، حفظ کند.
نتیجه‌گیری
این عملیات نه تنها یک پیروزی تاکتیکی چشمگیر برای اوکراین بود، بلکه به مثابه تلاشی استراتژیک برای تقویت بازدارندگی در برابر حملات روسیه عمل کرد. این رویداد، درس‌های مهمی را برای جامعه بین‌الملل در مورد ضرورت بازنگری در دکترین‌های دفاعی و استراتژی‌های بازدارندگی در عصر فناوری‌های نوین ارائه می‌دهد، جایی که چابکی فناورانه و نوآوری، نه صرفاً مقیاس صنعتی، بلکه تعیین‌کننده مزیت استراتژیک خواهد بود. این عملیات تأکید می‌کند که حتی در مواجهه با قدرت‌های بزرگ، بازیگران کوچک‌تر با بهره‌گیری از هوش و ابتکار، می‌توانند اهرم فشار مؤثری را ایجاد کرده و مسیر یک مناقشه را به گونه‌ای غیرمنتظره تغییر دهند .