پروفسور ریچارد نلسون فرای

 ترجمه مسعود رجب‌‏نیا
 

در بخشهای گذشته به نقش ایران و  ایرانیان در ایجاد و نشر علم و معنویت در تمدن اسلامی ازجمله تصوف، مکاتب فلسفی، برخی دانش ها همچون ریاضیات، هیئت و نجوم، پزشکی اشاره شد و اینک بخش پایانی و ادامه سخن:
علوم دیگر
گذشته از ریاضی و نجوم و پزشکی، علوم دیگری هم بود که در زمان خلفای عباسی شکوفا گشت. کیمیا البته رواج فراوان داشت؛ ولی مخالفانی هم داشت؛ مانند حُنین‌‏ بن ‌‏اسحاق و الکندی که سخت مخالف آن بودند.
 در قلمرو فنون یا علوم عملی نیز پیشرفت هایی حاصل شد. کتاب الکندی درباره عدسی‌‏ها، پایه‌‏ای برای کشفیات آینده در غرب شد. طبیعتاً علم آبیاری و ذخیره آب و آبراهه‌‏ها از امور مورد علاقة ایرانیان بود؛ زیرا بیشتر آنها در سرزمین های خشک زندگی می‌‏کنند.  حتی یکی از امیران خراسان به نام عبدالله ‌‏بن‌‏طاهر کتابی در قنوات پرداخت به نام «کتاب القنی» که برجای نمانده است. در عوض آثار بسیاری در فلزشناسی برجای مانده که از آن جمله اثری از بیرونی است. 
می‌‏توان همچنان در رشته زیست‌‏شناسی، جانورشناسی و کلیات، فهرستی از ایرانیانی که در این راهها گام زدند و کتاب نوشتند، برشمرد؛ چنان‌‏که می‌‏توان گفت اسلامی که در سده‌‏های دهم و یازدهم  میلادی (پنجم و ششم هجری) پدید آمد، اسلامی ایرانی بود که به زبان عربی نوشته شده بود!
این کیفیت حاصل اثر شگرف بغداد و بین‌‏النهرین به عنوان مرکز کار و کوشش بود؛ اما تقریباً همة دانشمندانی که این کارها را انجام می‌‏دادند، از شرق ایران بودند که در آنجا کانون دومی از جوشش و پیشرفت علمی برپا بود. بدین گونه محور بغداد و خراسان نه تنها در سپاهی که عباسیان را به قدرت رساند و مأمون را بر تخت نشاند، بلکه در علوم و دانش دیگر رشته‌‏ها پدیدار گشت.
ادبیات و زبان
در زمانی که ایرانیان نیروی خود را صرف شاخه‌‏های گوناگون فرهنگ می‌‏کردند، تازیان تنها در زبان و سخن‌‏سرایی طبع‌‏آزمایی می‌‏کردند؛ آن هم در محدوده‌‏ای خاص که البته نموداری از توانایی‌‏شان در به‌‏کار بردن لغات بود. این همان ویژگی بود که اعراب می‌‏توانستند به موالیان ذوالفنون خویش بیاموزند و ایرانیان نیز به خوبی آموختند. طبیعی بود که ایرانیان به فراگرفتن عربی بپردازند و در آن تحقیق کنند. از بعضی پارسیان آگاهی داریم که در قرن اول هجری در مدینه به پژوهش در صرف و نحو عربی پرداختند؛ اما اشتباه است که تصور شود بررسی صرف و نحو عربی را نخست ایرانیان آغاز کردند. روایت نسبتاً قابل اعتماد آن است که عربی به نام ابوالاسوددوئلی (متوفای ۶۹ق) نخستین نحوی زبان عربی بود. در دو شهر پادگانیِ بصره و کوفه، نخست بیشتر به فارسی سخن گفته می‌‏شد تا به عربی! بدین‌‏ترتیب در این شهرها دو زبان رایج بود. 
داستان‌های بسیاری درباره لغزش‌های عربی نخستین سرداران عرب که در محیط فارسی زبان بصره پرورش یافته بود، بر سر زبان‌ها بود. سیبویه (م حدود ۱۷۷ق) بزرگترین نحوی آغاز اسلام است؛ ولی استادش خلیل‌‏بن احمد از تازیان عمّان بود؛ بنابراین ایرانیان و عربها هر دو در نحو و نیز شعر عربی کوشیدند.
 یکی از صفات دربار هارون و مهدی، دوزبانه بودن آن است و حتی لقب ظریفی به شاعر عرب علی‌‏بن خالد داده شده بود:«البرداخت» که معرّب «پرداختِ» فارسی است؛ یعنی کسی که صیقلی شده باشد. 
داستان‌های فراوانی درباره ایرانیانی وجود دارد که عربی را به غلط تلفظ می‌‏کردند. البته خود عربها هم از این لغزش برکنار نبودند. 
باید به خاطر داشت که نه تنها مهاجرنشین‌‏های عرب در ایران وجود داشت، بلکه از آثار جغرافیانگاران چنین برمی‌‏آید که مهاجرنشین‌‏های ایرانی نیز در عربستان و شام وجود داشت و رواج این دو زبان امری عمومی بود. در این دوران از استادانی آگاهی داریم که به هنگام تدریس، هر دو زبان را به کار می‌‏بردند؛ مثلاً موسی ‌‏بن ‌‏سیّار الاسواری قرآن را به عربی برای گروهی که در جانبی بودند، تفسیر می‌‏کرد و به فارسی برای گروهی دیگر که در جانب دیگر بودند.
ابن مقفّع و عبدالحمید هر دو ایرانی و پایه‌‏گذار نثر عربی بودند؛ ولی اگر کسی نامهای سخن‌‏سرایان عربی‌‏گو و فارسی‌‏گو را در جلد چهارم «»یتیمۀالدهرِ» ثعالبی که جُنگ شاعران است بررسی کند، از عرب و عجم،کسان بسیاری می‌‏یابد؛ فی‌‏المثل ابوالطیّب ‌‏المصعبی ‌‏بن‌‏ حاتم که شاعری چیره در هر دو زبان  بود. هم ایرانیان و هم عربها به سرودن اشعار عربی پرداختند؛ همچنین هر دو گروه در مشرق قلمرو خلافت به سرودن اشعار فارسی دست زدند.
 البته نسبت تازیان فارسی‌‏گو بسیار کمتر از ایرانیان عربی‌‏گو بود؛ ولی نباید از فارسی گفتن عربها در شگفت  شد؛ زیرا بسیاری از آنها در محیط‌‏های فارسی‌‏زبان می‌‏زیستند. همچنین در جنبش‌‏های «شعوبیه» بعضی ایرانیان به عربی به تازیان می‌‏تاختند و بعضی نیز به عربی از عربی دفاع می‌‏کردند. 
عربانی بودند که اسلام را با عرب یکسان نمی‌‏گرفتند. یک شاعر اموی در زمان قتیبۀ بن مسلم گفته است که: «پدرم اسلام است نه تمیم یا قیس؛ آن چنان که دیگر عربان خود را به طایفه خویش می‌‏بندند!» این چنین اموری البته نادر بود؛ ولی به ایرانیان زیادی برمی‌‏خوریم که از عربی دفاع کرده‌‏اند؛ مثل ابوریحان بیرونی، زمخشری و حتی طاهر بن حسین (م۲۰۷ق) امیر خراسان که به چیره‌‏دستی در نگارش منشیانه عربی نام‌‏آور شد و با این همه مدعی بود از پشت رستم است و به داشتن تبار ایرانی سرافرازی می‌‏کرد و بعدها تا زمان آل‌‏بویه، وزیر فخرالدوله، صاحب بن‌‏ عبّاد ایرانی که از تازیان در برابر ایرانیان دفاع می‌‏کرد.
از آغاز فتوحات اسلامی، عرب و عجم مسلمان به آموزشگاه‌‏هایی که در آن قرآن تدریس می‌‏شد، می‌‏رفتند و به تدریج موضوعات فرعی دیگری مانند صرف و نحو، معانی و بیان بر برنامه افزوده شد و حتی بودند آموزگاران ایرانی که به کودکان عرب قرآن درس می‌‏دادند. زبان عربیِ تعلیمی در همه جا، عربی قرآنی بود،هرچند که لهجه‌‏های عربی به‌‏‌‏صورت روزافزونی از عربی قرآنی فاصله می‌‏گرفتند؛ اما ایرانیان سبک عربی قرآنی را نگاه داشتند.
 آشکار است که حتی ایرانیان زرتشتی مانند برمکیان و خاندان فضل ‌‏بن‌‏ سهل پیش از آنکه اسلام بیاورند، عربی را آموختند؛ اما نحوه آموزش ایشان معلوم نیست. اگر به عبدالحمید (م۱۳۲ق) بنگریم که دبیر مروان  ـ خلیفه اموی  ـ بود و شاید نخستین نحوی بزرگ و صاحب سبک در نثر عربی باشد، درمی‌‏یابیم که سنت دبیری در آموختن عربی قرآنی تا چه اندازه مؤثر بود؛ سنتی که سبب شد بسیاری از اصطلاحات و آداب ایرانی به عربی راه یابد.
نخستین فرهنگ عربی گویا در خراسان به دست خلیل بن احمد 
(م ۱۷۵ق) نوشته شده باشد. خراسان مرکز علوم اسلامی بود؛ هم به سبب اعرابی که درآنجا ساکن شده بودند و هم به سبب خود ایرانیان. به گفته مَقدِسی(م‌۳۹۰ق) خالص‌‏ترین عربی در زمان او در خراسان تکلم می‌‏شد؛ زیرا دانشمندان مسلمان ایرانی کوشش های فراوان برای فراگرفتن عربی درست مبذول می‌‏داشتند.جالب توجه است که بگوییم ایرانیان نخستین کسانی بودند که به صرف و نحو عربی دلبستگی یافتند و برخلاف اعتقاد عمومی، عربها نیز به فارسی علاقه‌‏مند بودند؛ چنان که در دربار هارون‌‏الرشید یک شاعر عرب به نام العمانی شعری سرود که تمام قافیه‌‏هایش به‌‏‌‏‌‏ فارسی بود! ضمناً چون ایرانیان در زمان عباسیان بسیار به شعر عربی می‌‏پرداختند، می‌‏توانیم حدس بزنیم که بعضی از ایشان در شعر فارسی هم آزمایش‌هایی کرده باشند.