اشتغال و بیکاری، از جمله موضوع‌های اساسی اقتصاد هرکشوری است، به‌گونه‌ای که افزایش اشتغال و کاهش بیکاری، به‌عنوان یکی از شاخص‌های توسعه‌یافتگی جوامع تلقی می‌شود. نرخ بیکاری یکی از شاخص‌هایی است که برای ارزیابی شرایط اقتصادی کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد. از سال ۱۳۷۶ اطلاعات بازار کشور از طریق طرح "آمارگیری از ویژگی‌های اشتغال و بیکاری خانوار" حاصل می‌شد که به منظور بهبود کیفیت و انطباق بیش­تر با مفاهیم بین‌المللی به ­ویژه سازمان بین‌المللی کار۱، مورد بازنگری قرار گرفت تا به صورت طرح فعلی و با عنوان "طرح آمارگیری نیروی‌کار" به اجرا در آید. "طرح آمارگیری نیروی‌کار" اولین بار در سال ۱۳۸۴ آغاز شد و از آن زمان تاکنون در ماه میانی هر فصل اجرا شده است.
"طرح آمارگیری نیروی‌کار" با هدف شناخت ساختار و وضعیت جاری نیروی کار و تغییرات آن اجرا می‌شود. این هدف از طریق «براورد شاخص‌های فصلی و سالانه‌ی نیروی کار در سطح کل کشور و استان‌ها»، «براورد تعداد سالانه در سطح کل کشور و استان‌ها»، «براورد تغییرات فصلی و سالانه‌ی شاخص‌های نیروی کار در سطح کل کشور و استان‌ها» و «براورد تغییرات سالانه‌ی شاخص‌های نیروی کار در سطح استان‌ها» تأمین می‌شود.
جامعه تحت پوشش طرح آمارگیری نیروی کار مجموعه افرادی است که طبق تعریف، عضو خانوارهای معمولی ساکن یا گروهی در نقاط شهری یا روستایی کشور هستند. لذا، این طرح اعضای خانوارهای معمولی غیر ساکن و اعضای خانوارهای موسسه ­ای را پوشش نمی­ دهد. روش آمارگیری در این طرح به صورت خوشه‌ای دو مرحله‌ای طبقه‌بندی شده است. در این طرح، علاوه بر براورد سطوح، براورد تغییرات نیز مورد نظر است، از این‌رو از روش نمونه‌گیری چرخشی استفاده می‌شود.  نمونه‌گیری چرخشی با ثابت نگه‌داشتن بخشی از واحدهای نمونه بین دو فصل آمارگیری و تغییر بقیه واحدها، به بهترین نحو، امکان براورد سطوح و تغییرات را فراهم می‌کند.  با توجه به اهداف طرح، الگوی چرخش انتخابی برای این طرح، یک «الگوی ۲-۲-۲» است، یعنی طی دوره‌ی نمونه‌ی پایه۲ از هر خانوار نمونه، حداکثر چهار بار آمارگیری به عمل می‌آید، به این ترتیب که خانوار، دو فصل متوالی در نمونه است، سپس به طور موقت برای دو فصل متوالی از نمونه خارج می‌شود، بعد مجدداً برای دو فصل متوالی به نمونه باز می‌گردد و پس از آن تا انتهای سال‌های مربوط به دوره نمونه پایه از نمونه خارج می‌شود. لازم به ذکر است که انجام بهینه نمونه‌گیری چرخشی، مستلزم به‌کارگیری نمونه‌ی پایه است. منظور از نمونه‌ی پایه، نمونه‌ای است که می‌توان از آن برای تأمین نیازهای چند آمارگیری یا چند دوره از یک آمارگیری مستمر، زیرنمونه‌هایی انتخاب کرد.در آمارگیری‌های مستمر، استفاده از نمونه پایه ضمن  صرفه اقتصادی، امکان کنترل  بهتر عملیات اجرایی و هم پوشانی نمونه‌ها در دوره‌های مختلف آمارگیری را فراهم می‌کند. چارچوب نمونه‌گیری مرحله‌ی اول، از فصل بهار سال ۱۳۹۷، چهارمین نمونه پایه‌ آمارگیری‌های خانواری است، که براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ می‌باشد. نمونه پایه، واحدهای نمونه‌گیری مرحله‌ی اول (خوشه‌ها) را شامل می‌شود. هر خوشه، شامل یک بلوک/آبادی، بخشی از یک بلوک/آبادی بزرگ یا در مواردی مجموعه‌ای از چند بلوک/آبادی کوچک است که بر اساس اطلاعات سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ ساخته شده است. همچنین با توجه به تغییر و تحولات جمعیتی و واحدهای مسکونی در نقاط شهری، به منظور تهیه­ی چارچوب مناسب و به هنگام، بخشی از خانوارها در محدوده ­ی خوشه ­های نمونه­ پایه در زمستان ۱۴۰۲ فهرست­برداری شدند. ولی با توجه به تغییر و تحولات محدود جمعیتی و واحدهای مسکونی در نقاط روستایی از انجام فهرست­ برداری در این نقاط صرف­نظر شد. 
در طرح آمارگیری نیروی کار سال ۱۴۰۳ هرفصل از ۶۰۶۴۸ خانوار کل کشور (مناطق شهری و روستایی)آمارگیری شده است.
نتایج تفصیلی این طرح به دو صورت در قالب نشریه فصلی و سالانه هر ساله پس از اعلام نتایج اولیه( چکیده) توسط مرکز آمار ایران منتشر می‌شود و نتایج فصل زمستان در اردیبهشت سال ۱۴۰۴ به صورت فایل Excel  از طریق درگاه ملی آمار در دسترس عموم علاقمندان، محققین، برنامه ریزان و پژوهشگران قرار می‌گیرد.
جامعه هدف این طرح شامل خانوارهای معمولی ساکن و گروهی در نقاط شهری و روستایی است. 
در این آمارگیری، اطلاعات از طریق مصاحبه گردآوری می شود. به این ترتیب که مأمور آمارگیر برای تکمیل پرسشنامه خانوار با مطلع‌ترین عضو خانوار و برای تکمیل پرسشنامه فردی با هر یک از اعضای ۱۰ساله و بیشتر خانوار مصاحبه انجام می‌دهد.
شایان ذکر است، تعاریف و مفاهیم طرح آمارگیری نیروی‌کار براساس سیزدهمین قطعنامه سازمان بین‌المللی کار(ICLS۱۳) طراحی و پیاده‌سازی شده است.
     لازم به ذکر است از بهار ۱۳۹۷ در انتشار نتایج این آمارگیری، فاصله اطمینان۳ ۹۵% برای شاخص نرخ بیکاری ارایه گردیده است. از نظر روش شناسی آماری، این فاصله اطمینان به این معناست که اگر از جامعه آمارگیری چندین نمونه با روش نمونه­ گیری یکسان استخراج شود و بر اساس هرکدام از این نمونه ­ها یک فاصله اطمینان برای مقدار واقعی نرخ بیکاری جامعه محاسبه شود، انتظار داریم ۹۵% از این فواصل اطمینان ، مقدار واقعی نرخ بیکاری را شامل شود.
دفتر جمعیت، نیروی کار و اقتصاد خانوار مرکز آمار ایران
-۱International Labour Organization (ILO)
-۲Master Sample
-۳Confidence Interval

***

شایان گفت است بر اساس بررسی‌های به عمل آمده، به دلیل تحولات اجتماعی صورت گرفته در زمینه سن ورود به بازار کار در سال‌های اخیر در کشورهای مختلف حداقل سن ۱۵ سال، برای بررسی شاخص‌های کلیدی بازار کار در نظرگرفته شده، که به دلیل تحولات مشابه در کشورمان، از فصل بهار ۱۳۹۸ شاخصهای عمده بازار کار کشور براساس جمعیت ۱۵ ساله و بیش‌تر محاسبه و ارائه شده است.
یافته‌ها 
    براساس نتایج این آمارگیری در سال ۱۴۰۳، عمده‌ترین شاخص‌های بازارکار و تغییرات آن در سال ۱۴۰۳ نسبت به سال ۱۴۰۲ در جدول ۱ ارائه شده است. در جدول ۲ نیز شاخص‌های عمده‌ بازار کار به تفکیک استان، جدول ۳  شاخص‌های عمده‌ نیروی‌کار جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر بر حسب فصل و به تفکیک استان در سال ۱۴۰۳، جدول ۴ سهم اشتغال در بخش‌های عمده‌ فعالیت اقتصادی جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر به تفکیک استان در سال‌های ۱۴۰۳-۱۴۰۲ و در جدول ۵ سهم اشتغال در بخش‌های عمده‌ی اقتصادی جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر بر حسب فصل و به تفکیک استان در سال ۱۴۰۳ ارائه شده است.
نمودار ۱- شاخص‌های عمده بازار کار در سال ۱۴۰۳ (ارقام به هزارنفر)
    بررسی نرخ مشارکت اقتصادی (نرخ فعالیت) جمعیت ۱۵ ساله و بیش‌تر نشان می‌دهد که ۴۱.۰ درصد جمعیت در سن کار (۱۵ ساله و بیش‌تر) از نظر اقتصادی فعال بوده‌اند؛ یعنی در گروه شاغلان یا بیکاران قرار گرفته‌اند. هم‌چنین نتایج نشان می‌دهد که نرخ مشارکت اقتصادی در بین زنان نسبت به مردان و در نقاط شهری نسبت به نقاط روستایی کم‌تر بوده است. بررسی روند تغییرات نرخ مشارکت اقتصادی کل کشور نشان می‌دهد که این شاخص، نسبت به سال قبل (۱۴۰۲)،به میزان ۰.۳ درصد کاهش داشته است. بررسی نسبت اشتغال جمعیت ۱۵ ساله و بیش‌تر بیانگر آن است که ۳۷.۹ درصد از جمعیت در سن کار (۱۵ ساله و بیش‌تر) شاغل بودهاند. این شاخص در بین مردان بیشتر از زنان و در نقاط روستایی بیش‌تر از نقاط شهری بوده است. بررسی روند تغییرات نسبت اشتغال کل کشور نشان می‌دهد که این شاخص، نسبت به سال قبل (۱۴۰۲)، تغییری نداشته است.
جدول ۱- شاخص‌های عمده  بازارکار و تغییرات آن به‌تفکیک جنس، نقاط شهری و روستایی در سال ۱۴۰۳ نسبت به سال ۱۴۰۲(تعداد نفر- نرخ، سهم و نسبت: درصد)
بررسی اشتغال در بخش‌های عمده فعالیت اقتصادی نشان می‌دهد که بخش خدمات با ۵۲.۷ درصد بیش‌ترین سهم اشتغال را به خود اختصاص داده است. در مراتب بعدی، بخشهای صنعت با ۳۳.۳ و کشاورزی با ۱۳.۹ درصد قرار دارند. سهم شاغلان بخش بخش صنعت و کشاورزی در سال ۱۴۰۳ نسبت به سال قبل به ترتیب ۰.۴ درصد  و ۰.۵ درصد کاهش و سهم شاغلان بخش خدمات ۰.۸ درصد افزایش داشته است. 
بررسی نرخ بیکاری جمعیت ۱۵ ساله و بیش‌تر نشان می‌دهد که ۷.۶ درصد از جمعیت فعال، بیکار بوده‌اند. همچنین بر اساس فاصله اطمینان ۹۵% نرخ بیکاری کل کشور بین ۷.۳ درصد تا ۷.۸ درصد با نقطه مرکزی ۷.۶ درصد بدست آمده است؛ بدین معنی که این فاصله با اطمینان ۹۵ درصد، مقدار واقعی نرخ بیکاری کل کشور را دربر میگیرد. بر اساس این نتایج، نرخ بیکاری در بین زنان نسبت به مردان و در نقاط شهری نسبت به نقاط روستایی بیش‌تر بوده است. بررسی روند تغییرات نرخ بیکاری کل کشور نشان می‌دهد که این شاخص، نسبت به سال قبل (۱۴۰۲)، ۰.۵ درصد کاهش یافته است.
  بررسی نرخ بیکاری جوانان ۲۴-۱۵ ساله حاکی از آن است که ۲۰.۱ درصد از جمعیت فعال این گروه سنی بیکار بوده‌اند. این شاخص در بین زنان نسبت به مردان و در نقاط شهری نسبت به نقاط روستایی بیش‌تر بوده است. بررسی روند تغییـرات نرخ بیکاری جوانان ۲۴-۱۵ ساله کل کشور نشان می‌دهد که این شاخص نسبت به سال گذشته ۱.۱ درصد کاهش یافته است.
  نرخ بیکاری گروه سنی ۳۵ - ۱۸ ساله نیز حاکی از آن است که ۱۴.۷ درصد از جمعیت فعال ۳۵-۱۸ ساله بیکار بوده‌اند. این شاخص در بین زنان نسبت به مردان و در نقاط شهری نسبت به نقاط روستایی بیش‌تر بوده است. بررسی روند تغییـرات نرخ بیکاری گروه سنی ۳۵ - ۱۸ ساله نشان می‌دهد که این شاخص نیز نسبت به سال گذشته ۰.۵ درصد کاهش یافته است. 
بررسی نرخ بیکاری جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر فارغ التحصیل آموزش عالی، نشان می‌دهد ۱۱.۳ درصد از جمعیت فعال فارغ  التحصیل آموزش عالی بیکار بوده‌اند. این نرخ در بین زنان نسبت به مردان و در نقاط روستایی نسبت به نقاط شهری بیش‌تر بوده است. بررسی روند تغییـرات این نرخ حاکی از کاهش ۰.۵ درصدی در سال ۱۴۰۳ نسبت به سال قبل است.
سهم اشتغال ناقص نشان می‌دهد که ۷.۶ درصد جمعیت شاغل ۱۵ ساله و بیش‌تر، دارای اشتغال ناقص بوده‌اند. این شاخص در بین مردان بیش‌تر از زنان و در نقاط روستایی بیش‌تر از نقاط شهری بوده است. سهم اشتغال ناقص در سال ۱۴۰۳ نسبت به سال قبل ۰.۶ درصد کاهش پیدا کرده است.
  بررسی سهم شاغلین ۱۵ ساله و بیش‌تر با ساعت کار معمول ۴۹ ساعت و بیش‌تر نشان می‌دهد، ۳۸.۵ درصد شاغلین، به‌طور معمول، ۴۹ ساعت و بیش‌تر در هفته کار می‌کنند. این شاخص که یکی از نماگرهای کار شایسته است نشان می‌دهد در کشور سهم زیادی از شاغلین بیش‌تر از استاندارد کار می‌کنند. این شاخص نسبت به سال قبل (۱۴۰۲) تغییری نداشته است.
در سال ۱۴۰۳ سهم جمعیت بیکار فارغ  التحصیل آموزش عالی از کل بیکاران ۴۲.۲ درصد بوده است. این سهم در بین زنان نسبت به مردان و در نقاط شهری نسبت به نقاط روستایی بالاتر است. بررسی تغییرات این شاخص نشان می‌دهد که نسبت به سال قبل ۰.۹ درصد افزایش داشته است.
در سال ۱۴۰۳ سهم جمعیت شاغل فارغ  التحصیل آموزش عالی از کل شاغلان ۲۷.۲ درصد بوده است. این سهم در بین زنان نسبت به مردان و در نقاط شهری نسبت به نقاط روستایی بالاتر است. بررسی تغییرات این شاخص نشان می‌دهد که نسبت به سال قبل ۰.۱ درصد افزایش داشته است.
شاخص NEET (جوانان ۱۵ تا ۲۴ ساله غیر محصل غیر شاغل) در سال ۱۴۰۳ برابر ۲۴.۳ است، که در مقایسه با سال قبل ۱.۳ درصد کاهش یافته است. مقدار این شاخص در بین زنان نسبت به مردان و در نقاط روستایی نسبت به نقاط شهری بیش‌تر بوده است. مقدار این شاخص برای مردان و زنان در سال ۱۴۰۳ به ترتیب برابر ۱۵.۴ و ۳۴.۱ درصد بوده است.
متوسط ساعت کار شاغلان در سال ۱۴۰۳ برابر ۴۵.۶ ساعت بوده است، که در مقایسه با سال قبل ۰.۱ ساعت کاهش یافته است. متوسط ساعت کار برای مردان و زنان به ترتیب برابر ۴۷.۵ و ۳۵.۸ ساعت بوده که در مقایسه با سال قبل به ترتیب برابر ۰.۱ کاهش و ۰.۲ ساعت افزایش یافته است. 
نمودار ۲ شاخص نرخ بیکاری جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر برای فصل های متوالی از فصل بهار ۱۳۹۷ تا فصل زمستان ۱۴۰۳ را نمایش میدهد. 
جدول۲- شاخص‌های عمده‌ نیروی کار جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر به تفکیک استان در سال‌های ۱۴۰۳-۱۴۰۲
جدول ۳- شاخص‌های عمده‌ نیروی‌کار جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر بر حسب فصل و به تفکیک استان در سال ۱۴۰۳
جدول ۴- سهم اشتغال در بخش‌های عمده‌ فعالیت اقتصادی جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر به تفکیک استان در سال‌های ۱۴۰۲-۱۴۰۳
جدول ۵- سهم اشتغال در بخش‌های عمده‌ اقتصادی جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر بر حسب فصل و به تفکیک استان درسال ۱۴۰۳
تعاریف و مفاهیم
اندازه گیری اشتغال و بیکاری در طرح آمارگیری نیروی کار مرکز آمار ایران تا جایی که ممکن است از تعاریف و مفاهیم بین المللی جدید و بر اساس سیزدهمین کنفرانس بین  المللی آمارشناسان کار که در سال ۱۹۸۲ برگزار گردید (ICLS ۱۹۸۲)، تبعیت میکند.
کار: برای تعیین چگونگی فعالیت اقتصادی افراد از کلمه کلیدی کار استفاده شده است. کار آن دسته از فعالیتهای اقتصادی (فکری یا بدنی) است که به منظور کسب درامد (نقدی یا غیرنقدی) صورت پذیرد و هدف آن تولید کالا یا ارائه خدمت باشد. افرادی که کار میکنند بهطور عمده به دو گروه خود اشتغال (افرادی که برای خود کار میکنند) و مزد و حقوق‌بگیر (افرادی که در قبال کار خود مزد و حقوق می‌گیرند) تقسیم میشوند. 
زمان آماری (هفته مرجع): زمان آماری برای تعیین وضع فعالیت، دومین و سومین هفته‌ تقویمی (شنبه تا جمعه) ماه میانی هر فصل است که هفته‌ مرجع نامیده می‌شود. 
شاغل: افراد ۱۵ ساله و بیش‌تر که در طول هفته‌ مرجع، طبق تعریف کار، حداقل یک ساعت کار کرده و یا بنا به دلایلی به‌طور موقت کارشان را ترک کرده باشند. افرادی که بدون دریافت مزد برای یکی از اعضای خانوار خود که با وی نسبت خویشاوندی دارند، کار میکنند (کارکنان فامیلی بدون مزد)؛ کارآموزانی که در دوره‌ کارآموزی فعالیتی در ارتباط با فعالیت مؤسسه‌ محل کارآموزی انجام می‌دهند، یعنی بهطور مستقیم در تولید کالا یا ارائه خدمات سهیم هستند؛ محصلانی که در هفته‌ مرجع مطابق تعریف، کار کرده‌اند و تمام افرادی که در نیروهای مسلح به‌صورت کادر دائم یا موقت خدمت می‌کنند (نیروهای مسلح شامل پرسنل کادر، درجه‌داران و سربازان وظیفه‌ نیروهای نظامی و انتظامی)، ازجمله گروههای افراد شاغل محسوب میشوند. 
بیکار: افراد ۱۵ ساله و بیش‌تر که سه ضابطه را به طور همزمان دارا باشند: ۱- در هفته‌ مرجع فاقد کار باشند (دارای اشتغال مزدبگیری یا خوداشتغالی نباشند)؛ ۲- در هفته‌ مرجع و سه هفته قبل از آن جویای کار باشند (اقدامات مشخصی را به ‌منظور جستجوی اشتغال مزدبگیری و یا خوداشتغالی به ‌عمل آورده باشند) ۳- در هفته‌ مرجع و یا هفته‌ بعد از آن برای اشتغال مزدبگیری یا خوداشتغالی، آماده برای کار باشند. افرادی که به‌دلیل آغاز به کار در آینده و یا انتظار بازگشت به شغل قبلی جویای کار نبوده، ولی فاقد کار و آماده برای کار بوده‌اند، نیز بیکار محسوب می‌شوند.
نیروی کار (جمعیت فعال): مجموع جمعیت شاغل و بیکار است.
اشتغال ناقص: افراد دارای اشتغال ناقص شامل تمام شاغلانی است که در هفته مرجع، حاضر در سرکار یا غایب موقت از محل کار بوده و به دلایل اقتصادی نظیر رکود کاری، پیدا نکردن کار با ساعت کار بیش‌تر، قرار داشتن در فصل غیرکاری و... کمتر از ۴۴ ساعت کار کرده‌، خواهان و آماده برای انجام کار اضافی در هفته مرجع بوده‌اند.