قطعنامه ۵۹۸شورای امنیت سازمان ملل متحد، نقطه پایانی بر یکی از طولانیترین و خونبارترین جنگهای قرن بیستم، یعنی جنگ هشتساله ایران و عراق بود. تصویب این قطعنامه در تیرماه ۱۳۶۶و پذیرش نهایی آن از سوی ایران در تیرماه ۱۳۶۷، نهتنها فصل مهمی در دیپلماسی جمهوری اسلامی رقم زد بلکه آغازگر تحولی در روابط منطقهای و بینالمللی ایران بود.
جنگ در ۳۱شهریور ۱۳۵۹با تهاجم ارتش عراق به ایران آغاز شد و این در حالی بود که جمهوری اسلامی ایران هنوز ساختار دفاعی خود را کامل نکرده بود. شورای امنیت سازمان ملل متحد، مسئول حفظ صلح جهانی، با صدور بیانیهای مبهم و بیخاصیت (قطعنامه ۴۷۹) واکنش اولیهای به این تجاوز عراق نشان داد. این بیطرفی ظاهری، در عمل به سود عراق تمام شد و زمینه استقرار آن کشور در بخشهایی از خاک ایران را فراهم کرد.
آزادسازی خرمشهر توسط ایران در خرداد ۱۳۶۱، نگاهها را به آینده جنگ تغییر داد. شورای امنیت در تیر ۱۳۶۱، قطعنامه ۵۱۴را با هدف آتشبس و عقبنشینی به مرزهای بینالمللی تصویب کرد، اما بدون آنکه به مساله تجاوز عراق اشارهای کند. همین بیتفاوتی شورا در برابر عامل بروزجنگ، باعث عدم پذیرش ایران شد. قطعنامههای ۵۲۲، ۵۴۰، ۵۵۲و ۵۸۲هم یا ضعفهایی مشابه داشتند یا صرفاً به محکومیت اقدامات کلی پرداختند و نتوانستند نظر ایران را جلب کنند.از نیمه دهه ۶۰شمسی، استفاده گسترده عراق از سلاحهای شیمیایی در جبهههای جنگ شدت گرفت. ایران بارها اسناد و مدارکی درباره این جنایات به سازمان ملل ارائه کرد، اما واکنش شورای امنیت همواره دیرهنگام، مبهم و بیفایده بود. حتی گزارش پزشکی دبیرکل سازمان ملل در تائید استفاده عراق از سلاحهای شیمیایی هم موجب اقدام عملی نشد. فقط در اردیبهشت ۱۳۶۷ و در پی بمباران شیمیایی حلبچه توسط عراق، قطعنامه ۶۱۲در محکومیت مبهم این اقدام تصویب شد.
تصویب قطعنامه ۵۹۸
با تشدید فشارهای نظامی و سیاسی، شورای امنیت در بیستم ژوییه ۱۹۸۷قطعنامه، ۵۹۸را با اجماع کامل تصویب کرد. این قطعنامه در ۱۰بند اجرایی، راهکارهایی برای پایان جنگ و بازسازی پس از آن پیشنهاد میداد. تفاوت عمده این قطعنامه با نمونههای قبلی، اشاره مستقیم به «درگیری» بهجای «وضعیت میان ایران و عراق» و تأکید بر مسئولیت بررسی علل آغاز جنگ بود .
از نکات مهم قطعنامه ۵۹۸میتوان به این موارد اشاره کرد: آتشبس فوری و بازگشت نیروها به مرزهای بینالمللی، اعزام ناظران سازمان ملل برای نظارت بر آتشبس، آزادی اسرا بر اساس کنوانسیون ژنو، تشکیل هیات بیطرف برای شناسایی آغازگر جنگ، توصیه به بازسازی مناطق جنگزده با کمک جامعه جهانی و افزایش امنیت و ثبات در منطقه خلیج فارس.عراق فقط چند هفته بعد از تصویب، رسماً قطعنامه را پذیرفت ، اما ایران که به دلیل سوابق شورا در بیتفاوتی نسبت به تجاوز عراق بیاعتماد بود، سیاست «نه رد و نه قبول» را در پیش گرفت و خواستار اصلاح در بندهایی از قطعنامه شد؛ بهویژه تقدم تعیین متجاوز بر اجرای آتشبس .
از سوی دیگر، حضور آمریکا در خلیج فارس، حمایت علنی از عراق، انهدام کشتیها و سکوهای نفتی ایران و در نهایت، حمله ناو آمریکایی به هواپیمای مسافربری ایرانایر در تیرماه ۱۳۶۷، تنش را به اوج رساند. همین اقدامات، فضای بینالمللی را بیشازپیش علیه ایران سوق داد و تهدید تحریم تسلیحاتی بهصورت جدی مطرح شد.
تصمیم تلخ؛ نوشیدن جام زهر
در چنین شرایطی، بررسیهای اقتصادی، نظامی و سیاسی، حکایت از دشواری شرایط ایران در ادامه جنگ داشت. کمبود شدید منابع، تحریمهای گسترده و افزایش تلفات و... از جمله عواملی بود که در گزارش فرمانده کل سپاه به رهبری کشور برجسته شده بود.
در جلسه ۲۵تیر ۱۳۶۷، امامخمینی (ره) در پیامی محرمانه به سران سه قوه، پذیرش قطعنامه را با وجود تلخی آن، خواست الهی دانست. دو روز بعد، ایران رسماً پذیرش قطعنامه ۵۹۸را اعلام کرد. امام در پیامی تاریخی به مناسبت موسم حج، پذیرش قطعنامه را «نوشیدن جام زهر» توصیف کرد اما پذیرش آن را بر اساس مصلحت نظام و حفظ اسلام دانست.
پذیرش ایران، موجی از واکنشهای مثبت بینالمللی را در پی داشت. آمریکا، اروپا و کشورهای عربی آن را گامی مهم در مسیر صلح ارزیابی کردند اما عراق، با تصور ضعف ایران، آن را فریبکارانه خواند و به تهاجم جدیدی در خاک ایران اقدام کرد. همچنین گروهک تروریستی منافقین با پشتیبانی عراق عملیات فروغ جاویدان را آغاز کرد که با شکست در عملیات مرصاد روبرو شد.
در نهایت، عراق که در صحنه بینالملل بهواسطه کاربرد سلاح شیمیایی و ادامه جنگ در تنگنا قرار گرفته بود، در ۱۵مرداد ۱۳۶۷با آتشبس موافقت کرد و از ۲۹مرداد، آتشبس به صورت رسمی به اجرا درآمد.
مذاکرات و تعیین متجاوز
مذاکرات صلح از شهریور ۱۳۶۷میان علیاکبر ولایتی و طارق عزیز وزرای خارجه وقت ایران وعراق ونمایندگان سازمان ملل در ژنو آغاز شد. اختلافات عمده بر سر حق حاکمیت بر اروندرود و اعتبار قرارداد ۱۹۷۵الجزایر بود. با رحلت امام در ۱۳۶۸، عراق تلاش کرد با فشار بر ایران، امتیازات بیشتری بگیرد، اما موفق نشد.
در ادامه، با رد و بدل شدن ۱۲ نامه میان صدام حسین و مقامات ایرانی، عراق در دی ۱۳۶۸بار دیگر قرارداد الجزایر را پذیرفت، نیروهای خود را به مرزهای بینالمللی بازگرداند و تبادل اسرا آغاز شد. در سال ۱۳۷۰، پس از بررسیهای دبیرکل سازمان ملل، عراق بهعنوان آغازگر جنگ شناخته شد؛ با این حال به دلیل تأخیر در معرفی متجاوز، بند مربوط به غرامت در قطعنامه ۵۹۸عملاً اجرا نشد.
قطعنامه ۵۹۸، سندی مهم در تاریخ سیاسی و دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران به شمار میآید. هرچند پذیرش آن با تلخی و فشار فراوان همراه بود، اما در عمل مانع از فروپاشی توان نظامی و اقتصادی کشور شد و ایران را در جایگاه قربانی جنگ تثبیت کرد. پیگیری اصولی و استوار ایران در مذاکرات پس از جنگ، نهایتاً به شناسایی عراق بهعنوان متجاوز انجامید و نشان داد که دفاع مشروع حتی اگر بلافاصله به نتیجه نرسد، در بلندمدت میتواند اعتبار و حقانیت یک ملت را در عرصه جهانی تثبیت کند.
خاطره همسر گرامی امام خمینی از روز پذیرش قطعنامه ۵۹۸
در صفحه ۳۹۲از کتاب «بانوی انقلاب خدیجه ای دیگر» در مطلبی با عنوان «جام زهری که امام نوشید» به قلم علی ثقفی آمده است:
هشت سال این جنگ نابرابر ادامه یافت و سرانجام در سال ۱۳۶۷با پذیرش قطعنامه ۵۹۸شورای امنیت توسط امام خمینی(س) پایان پذیرفت. پذیرش این قطعنامه همان گونه که خود حضرت امام(س) فرمود جام زهری بود که باید نوشیده می شد؛ و این روز مسلما یکی از روزهای سخت زندگی امام بود اگرچه ایشان آنچه را که انجام می داد بنا به مصلحت و از سر خیرخواهی و تکلیف الهی بود که این باور، کار را بر آن حضرت آسان می ساخت.
از قول آقای دکتر محمود بروجردی داماد امام شنیدم که گفته بود آن روز که این نظر امام اعلام شد اکثر مسئولین شگفت زده شدند و اعضای دفتر امام چهره ای گرفته و افسرده داشتند و از اینکه امام پذیرش قطعنامه را خود شخصا به عهده گرفته است متعجب بودند. من در این شرایط حساس به دیدار خانم رفتم تا حالی از ایشان پرسیده باشم وقتی خدمتشان رسیدم با کمال تعجب دیدم خانم لبخند رضایتی بر لب دارد با لحنی آرام و نشاط آور فرمود: آقا محمود! امروز چندین بار شکر خدا را به جا آوردم که اگر در زندگی مشترک با آقا سختی های زیادی کشیده ام اما همیشه مردانگی خاصی از ایشان دیده ام که واقعا افسانه ای است. وقتی این روحیه را در آقا می بینم زندگی برایم شیرین می شود و تحمل سختی ها آسان می گردد. امروز هنگامی که خبر پذیرش قطعنامه را شنیدم از آقا سؤال کردم چرا شما خودتان مسئولیت پذیرش قطعنامه را به عهده گرفتید؟ چرا پیشنهاد آقای هاشمی را که گفته بود اجازه بدهید من اعلام کنم و تبعات آن را بپذیرم، شما قبول نکردید؟ آقا به من پاسخ داد یعنی من قهرمان شوم و دیگری قربانی؟! خانم از خدا بخواه این آخر عمری در چنین جهنمی نیفتم.
خانم می دانستند که برای پیروزی بر دشمن راه های دیگری هم وجود دارد و فشار ناشی از جنگ بیش از هر کس بر دوش ضعفای جامعه سنگینی می کند و آنگاه خانم این اشعار امام را زمزمه کرد:
الا یا ایها الساقی ز می پُر ساز جامم را
که از جانم فرو ریزد هوای ننگ و نامم را
از آن می ریز در جامم که جانم را فنا سازد
برون سازد ز هستی هسته نیرنگ و دامم را
از آن می ده که جانم را ز قید خود رها سازد
به خود گیرد زمامم را فرو ریزد مقامم را
از آن می ده که در خلوتگه رندان بی حرمت
به هم کوبد سجودم را به هم ریزد قیامم را
نبودی در حریم قدس گلرویان میخانه
که در هر روزنی آیم گلی گیرد لجامم را
روم در جرگه پیران از خود بی خبر شاید
برون سازند از جانم بمی افکار خامم را
تو ای پیک سبک باران دریای عدم از من
به دریا دار آن وادی رسان مدح و سلامم را
به ساغر ختم کردم این عدم اندر عدم نامه
به پیر صومعه برگو ببین حُسن ختامم را
*برگرفته از ویکی امام خمینی وپرتال امام خمینی (س)
شما چه نظری دارید؟