روزنامه پیام ما نوشت: پاییز به نیمه رسیده، اما هنوز از باران خبری نیست. مقامات سازمان هواشناسی هشدار میدهند بارشها کمتر از حد نرمال خواهد بود و بارندگیهای زمستان هم کمآبیها را جبران نمیکند. «جواد طباطبایی یزدی»، دبیر انجمن علمی سیستمهای سطوح آبگیر باران، در گفتوگو با «پیام ما» علت اصلی بحران آب را نه کاهش بارشها، بلکه سوءمدیریت و بیتوجهی به روشهای بومی و سنتی در ایران خشک میداند. از سوی دیگر «عبدالرضا کبیری سامانی»، استاد دانشگاه صنعتی اصفهان، با اشاره به سوءمدیریتهای حوزه آب به «پیام ما» میگوید: «راههای زیادی برای جبران کمآبیها مانند تغییر روش کشاورزی و استفاده از آبهای خاکستری در محیط شهری وجود دارد که اجرای آنها فقط اراده میخواهد.»
پس از تابستان گرموخشک و کاهش حجم آب بسیاری از سدها، امیدها به پاییز بود تا بارشها بتواند بخشی از کمآبیها را جبران کند و ذخیرههای آب را به سطح امیدوارکنندهای برساند. اما پاییز هم کمکم به نیمه خود نزدیک شده و همچنان خبری از بارندگی نیست و آنگونهکه «صادق ضیاییان»، رئیس مرکز ملی پیشبینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوای سازمان هواشناسی کشور، میگوید: «بارشها در پاییز کمتر از نرمال خواهد بود و بیشترین «کاهش بارش» (نسبت به میانگین بلندمدت) را از نیمه آبان تا نیمه آذر خواهیم داشت.»
او همچنین تصریح میکند: «در دوره یکماهه نیمه آبان تا نیمه آذر، همهساله بارشهای خوبی داشتیم؛ امسال نیز در این بازه بارش خواهیم داشت، اما از میانگین بلندمدت ۵۰ساله پایینتر خواهد بود. انتظار میرود در دی و اسفند بارشهای نرمالی در سطح کشور داشته باشیم، اما بدان معنی نیست که کمآبیها جبران شود.»
دودهه پدیده خشکسالی در ایران
ایران بیش از دو دهه است که با پدیده خشکسالی مستمر و گسترده مواجه است؛ خشکسالی که از اواخر دهه ۱۳۷۰ آغاز شد و تاکنون ادامه دارد. دادههای سازمان هواشناسی نشان میدهد از حدود ۲۵ سال پیش میانگین بارش سالانه کشور بهطور پیوسته کاهش یافته و الگوی بارش نیز نامنظمتر شده است و بارشها بیشتر به صورت رگباری شکل میگیرند. جواد طباطبایی یزدی، دبیر انجمن علمی سیستمهای سطوح آبگیر باران، در گفتوگو با «پیام ما» درباره تغییر الگوی بارشها میگوید این تغییر شیوه بارشها در دو سال اخیر شرایطی «فوقالعاده و غیرعادی» را حاکم کرده است.
طبابایی یزدی توضیح میدهد: «این وضعیت هم فرصت است و هم تهدید؛ تهدید از آنجهت که بارشها با زمان نیاز مصرف، همخوانی ندارند، اما از سوی دیگر، چنانچه مدیریت مناسبی صورت بگیرد، میتوان از آنها بهعنوان فرصتی برای ذخیره و پر کردن منابع در جهت مصارفی مانند کشاورزی استفاده کرد.»
وضعیت بارشهای کنونی در کشور
طباطبایی یزدی با اشاره به وضعیت بارشهای کنونی، تأکید میکند در طول تاریخ، ایران برخلاف برخی کشورهای غربی هیچگاه متکی به بارش مستقیم باران نبوده است: «در گذشته، مردم ایران با استفاده از دانش بومی و سنتی، آب را در فصول پربارش ذخیره و برای زمانهای کمآبی مدیریت میکردند. مثلاً در شمال کشور به این روشها «آببندان» میگویند و هنوز آثار و تجربیات آنها باقی است.»
او معتقد است در شرایطی که سدهای بزرگ بهدلیل رسوبگذاری و کمبود بارندگی، کارایی گذشته را ندارند، بازگشت به این دانش سنتی میتواند بخشی از بحران فعلی را حل کند.
دبیر انجمن علمی سیستمهای سطوح آبگیر باران، در پاسخ به این پرسش که روشهای سنتی ذخیره آب در شهرهای بزرگ مانند تهران، اصفهان، مشهد و تبریز که جمعیت بالایی دارند، چگونه میتواند کمآبیها را جبران کند، میگوید: «روشهای سنتی برای بخش کشاورزی و مناطق غیرشهری مناسبترند؛ چون عمده مصرف آب در کشور مربوط به کشاورزی است. اما برای شهرها، باید از ترکیب روشهای مدرن و بومی استفاده کرد.»
او ادامه میدهد: «در مشهد مدتهاست بخشی از آب از چاههای داخل شهر تأمین میشود. بسیاری از این چاهها بهدلیل پایین بودن کیفیت آب بسته شدهاند، اما اگر هدف فقط تأمین آب بهداشتی باشد، میتوان از آنها دوباره استفاده کرد. درواقع، آب شرب با استاندارد بالا باید جدا از آب مصرفی روزمره تأمین شود.»
بهگفته او، بسیاری از کشورها آب لولهکشی شهری را آب شرب نمیدانند، بلکه آب بهداشتی است و برای آشامیدن از سیستم جداگانهای استفاده میکنند. او تأکید میکند در ایران نیز میتوان با استفاده از چاههای کمکیفیت برای مصارف غیرشرب، فشار بر منابع اصلی آب را کاهش داد.»
سوءمدیریت در مدیریت بحران آب
طباطبایی یزدی با بیان اینکه مقدار بارش در کشور، سه تا چهار برابر بیش از میزان آبی است که در حال حاضر مدیریت و استفاده میشود، میگوید: «بهدلیل ضعف در بهرهبرداری از ظرفیتهای موجود، این بارشها عملاً هدر میروند. مسئله اصلی کشور سوءمدیریت است، نه کمبود بارش. بسیاری از سخنانی که درباره بحران آب مطرح میشود، «برای انحراف افکار عمومی از این سوءمدیریت» است.»
او یادآور میشود: «ضعف کنونی ناشی از نبود دانش مدیریتی است. کمبود آب نتیجه کمبود نعمت الهی نیست، بلکه نتیجه ضعف دانش و بیتوجهی مدیرانی است که بدون درک علمی از مسئله، تصمیم میگیرند.»
الگوی کشاورزی تغییر می کند
پیشبینیها برای نیمه دوم زمستان نشان میدهد احتمال دارد بارشهایی در کشور رخ دهد، اما حتی اگر این بارشها مطلوب هم باشند، بهگفته صادق ضیاییان، قادر به جبران کمبودهای کنونی نخواهند بود. آنچه طباطبایی یزدی میگوید راهحل آن بازگشت به روشهای سنتی و بومی ایران است. بهگفته یک استاد دانشگاه صنعتی اصفهان روشها و راهکارهای دیگری برای جبران کمبود آب وجود دارد، اما ارادهای برای اجرای آنها دیده نمیشود.
عبدالرضا کبیری سامانی، استاد دانشگاه صنعتی اصفهان، در گفتوگو با «پیام ما» میگوید: «یکیاز مهمترین راهکارها تغییر الگوی کشاورزی است؛ چراکه کشاورزی در ایران همچنان سنتی، پرمصرف و کمبازده است و راندمان آبیاری بسیار پایین است.»
او همچنین به لزوم تفکیک آب شرب از آب بهداشتی اشاره میکند و میگوید: «سالهاست درباره جداسازی آب بهداشتی و غیربهداشتی و استفاده از آب خاکستری صحبت میشود، اما در عمل اتفاقی نیفتاده؛ حتی در شهرهای جدید هم این طرحها اجرا نشدهاند.»
راه جبران کمآبی در شهرها چیست؟
او میافزاید: «در کشورهای مختلف دنیا، استفاده از آب خاکستری (آب حاصل از شستوشوی دست و ظروف که آلودگی شدیدی ندارد) بهصورت محلهای یا شهری رایج است و از آن برای آبیاری فضای سبز یا مصارف غیرشرب استفاده میشود، اما این راهکار در ایران هنوز بهطور جدی دنبال نشده است.»
بهگفته کبیری سامانی، ایران در زمینه تصفیه فاضلاب و استفاده مجدد از پساب نیز در میان کشورهای پایین جدول قرار دارد. «تنها در شهرهایی مانند اصفهان و تهران پروژههایی محدود در این زمینه اجرا شده، اما سایر استانها بسیار عقبتر هستند. این درحالیاست که حجم فاضلاب شهری در کشور کم نیست و میتوان از آن بهرهبرداری کرد.»
او یادآور میشود: «در برخی شهرها، حتی استفاده از فاضلاب بهعنوان منبع آب کشاورزی مطرح نیست و برای آن مشتری وجود ندارد، درحالیکه در کشورهایی مانند آلمان بیش از ۱۵ سال است که از فاضلاب برای مصارف گوناگون از جمله کشاورزی استفاده میشود.»
بهگفته این استاد دانشگاه صنعتی اصفهان، آب خاکستری برخلاف فاضلاب، آلایندههای سنگین ندارد و تصفیه آن آسانتر است. «اگر مدیریت درستی وجود داشته باشد، میتوان این آبها را در سطح محلات جمعآوری، ذخیره و برای آبیاری فضاهای سبز شهری به کار گرفت.
کبیری سامانی تأکید میکند: «هرکدام از این راهکارها، از کوچک تا بزرگ، قابلاجراست، اما متأسفانه مدیریت ما همیشه پس از بروز بحران به فکر چاره میافتد.»
او در ادامه درباره وضعیت تنشهای آبی در کشور بیان میکند: «در حال حاضر استانهایی مانند سمنان، یزد، خراسانجنوبی، کرمان و سیستانوبلوچستان در وضعیت بحرانی قرار دارند. حتی تهران و خراسانرضوی نیز شرایط مناسبی ندارند. برخی از استانها مثل اصفهان که زمانی از منابع آبی قابلتوجهی برخوردار بودند، اکنون با بحران مواجه شدهاند.»
او میافزاید: «تا پایان پاییز وضعیت بارشها نامطلوب است و احتمالاً تا نیمه اول زمستان نیز شرایط چندان بهبود نخواهد یافت. امید میرود در نیمه دوم زمستان بارشها کمی وضعیت منابع آبی کشور را بهتر کند. وضعیت منابع آبی کشور مطلوب نیست و دلیل اصلی آن، سوءمدیریت در بخشهای مختلف، بهویژه در حوزه آب است؛ مسئلهای که سالهاست هم توسط مدیران و هم توسط کارشناسان و دانشگاهیان مطرح میشود، اما همچنان اقدام مؤثری در جهت اصلاح آن صورت نگرفته است.»
اگرچه ایران درگیر یک خشکسالی مزمن است، اما خشکسالی و کمبارانی پدیده جدیدی نیست و مردم ایران در طول تاریخ توانستهاند با آن کنار بیایند و خود را از شرایط بحرانی دور نگهدارند. بااینحال، کمآبیهای اخیر تبدیل به بحران شده است. این بحران بیش از آنکه نتیجه کاهش بارش باشد، ناشی از مدیریت نادرست و بیتوجهی به ظرفیتهای بومی و علمی است. بهنظر میرسد راه برونرفت از این وضعیت در بازگشت به شیوههای سنتی ذخیره آب، اصلاح الگوی کشاورزی، تفکیک آب شرب از بهداشتی و استفاده از آب خاکستری و پساب است.
