* اشاره:
درباره چگونه ساخته شدن عمارت وزارت پست و تلگراف (یا همین عمارت امروزی موزه ارتباطات) تا کنون مطالب و نکات زیادری در گوشه و کنار تاریخ ابنیه و مهندسی معاصر نوشته و گفته شده است، اما در هیچ یک از آنها به راپورتی که در۲۶ اردیبهشت ۱۳۰۷ و چند شماره قبل از این در جریده اطلاعات بهچاپ رسیده ،اشاره ای نکردهاند. در این راپورت کوتاه شما با اولین تصمیمات برای نقشهکشی و شروع بکار این عمارت قدیمی آشنا میشوید.
راپورتی که درآن آمده است :
در تعقیب انتشار اعلان وزارت پست و تلگراف راجع به تهیه نقشه جامعی مطابق احتیاجات پستخانه مرکزی ومحل گمرک از طرف مهندسین داوطلب ، شش قطعه نقشه تهیه وتقدیم مقام وزارت شده بود. قبل از ظهر امروز برای انتخاب یکی از نقشه ها،کمیسیونی مرکب از آقایان کفیل بلدیه (سرهنگ آقا کریم بوذرجمهری )،مستر یلند (رئیس اداره راهآهن)، محتشم السطنه – میرزا حسنخان قشقایی- معمار بانک شاهنشاهی- شیخ حسنخان عضو بلدیه و چند نفر دیگر با حضور قاسمخان صوراسرافیل (وزیر پست و تلگراف) تشکیل و نقشههای تهیهشده تحت مطالعه قرار گرفت که پس از انتخاب یکی ازآنها شروع به احداث محل پستخانه و گمرک جدید (که در باغ ملی خواهد بود) بنمایند.
صور اسرافیل ، بنیانگذار عمارت پستخانه مرکزی
آن طور که در این راپورت کوتاه جریده اطلاعات خواندید کمیسیونهای اولیه برای تاسیس عمارت در حضور وزیر پست و تلگراف یعنی قاسمخان صور اسرافیل وزیر وقت پست و تلگراف در سال ۱۳۰۷ انجام شد. او براساس مصوبه مجلس موظف به ساختن این عمارت بود. حالا فرصت مناسبیست که درباره این وزیر با کفایت آن دوره نکاتی کوتاه را بدانیم :
همانطور که باقر عاقلی در صفحات ۹۴۴ و ۹۴۵جلد دوم کتاب «شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران» نوشته است: قاسمخان پسر میرزا تقیخان تبریزی بود. در کودکی تحصیلات خود را بهخوبی انجام داد و خط و ربطی به هم زد و بهخصوص در امور مالی سررشته پیدا کرد و منشی مظفرالدین میرزا ولیعهد شد سپس در دوره مظفرالدینشاه پیشکار امین حضرتتبریزی در امور بناخانه بود.
در دوره مشروطیت به سرمایه او روزنامه صوراسرافیل با سردبیری میرزا جهانگیرخان شیرازی و همکاری علیاکبر دهخدا انتشار یافت. با به توپ بستن مجلس در سال ۱۲۸۷ خورشیدی، کلنل لیاخوف مأمور دستگیری این سه تن شد. میرزا جهانگیرخان دستگیر و کشته شد و قاسمخان و دهخدا به استانبول گریختند. قاسمخان بعدا به برلن رفت و چند شماره روزنامه صوراسرافیل را در آنجا انتشار داد.با فتح تهران و پایان استبداد صغیر، قاسم خان به ایران بازگشت و نمایندگان مجلس شورای ملی در سیزدهم اردیبهشت ۱۲۹۰ خورشیدی او را به جای یکی از وکلای مستعفی به عضویت مجلس برگزیدند.
وزیرپست و تلگراف
رضا خان سردارسپه ،قاسم خان را در ۲۶ فروردین ۱۳۰۳ به عنوان کفیل (سرپرست) وزارت کشور به مجلس معرفی کرد. پس از به سلطنت رسیدن رضاشاه، در کابینه مخبرالسلطنه در خرداد ۱۳۰۶ خورشیدی بدوا کفیل وزارت پست و تلگراف و هشت ماه بعد یعنی در ۲۳ دی همان سال وزیر شد. وزارت صور اسرافیل تا فروردین ۱۳۱۱ طول کشید. صور اسرافیل پساز وزارت، به مدت یک سال حاکم گیلان و سپس حاکم اصفهان شد. در دوران حکومت او،شهر اصفهان بهسرعت روبه آبادی نهاد تا این که در سال ۱۳۱۷ شهردار تهران شد و پس ازیکسال که در این سمت بود بر اثر ابتلا به بیماری فلج، کنار رفت وتا پایان عمر در خانه بستری بود.
مهندس و معمار ساختمان پست
اما برای این که بدانیم بنای قدیمی پُست نزدیک به صدسال قبل چگونه احداث شد؟ باید اوراق متعددی از منابع تاریخ معاصر را ورق بزنیم از جمله کتاب «دانشنامهٔ تاریخ معماری و شهرسازی ایرانشهر» وزارت راه و شهرسازی که طی آن آمده است :
بنای مرکزی پستخانه ایران (که امروزه آنرا به عنوان موزه ارتباطات میشناسیم) میان سالهای ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۳ خورشیدی با هزینه پانصد هزار تومان و با مساحت ۱۵ هزار متر مربع در خیابان سپه (تهران) بنا نهاده شد. معمار این بنا نیکلای مارکف معمار برجسته ایرانی گرجستانی بود. ساختمان این موزه برای اداره پست و گمرک با شیوه معماری ملی ساخته شده و از جمله بناهای سترگ و باشکوه این شیوه از معماری ایرانی دوره رضاشاه بهشمار میرود. همچنین در معرفی ساختمان پست در کتاب «یادگار عمر» نوشته عیسی صدیق چنین آمدهاست:
روز سوم مرداد ۱۳۱۳، یکصد و بیست عدد کارت دعوت برای افتتاح عمارت جدید پست که دو روز بعد یعنی ۵ مرداد انجام میگرفت، برای نمایندگان و رئیس مجلس از طرف رئیسالوزرا ارسال شد.
سپس به قرارگیری زمین آن در اطراف میدان مشق اشاره میشود و این که محل پستخانه به جای قراولخانههای پیشین، در بخش جنوبی میدان در نظر گرفته شد.
معمار این ساختمان «مارکار گالستیانس» و مستر نیکلای مارکف ناظر پروژه بود. این بنای سترگ با نمای آجری و سنگی با ترکیبی متقارن در ضلع جنوبی میدان مشق (مکانی که قرار بود مرکز اداری شهر باشد) ساخته شد. ساختمان پست همچنین نمایشیترین کار مارکف است. بقیه ساخت وسازهای او یا در دل باغ و حیاطی پیرامونی ساخته شده یا بهوسیله خیابانهای کمعرضی احاطه شدهاند. نمای ورودی بنای پست از سمت دروازه میدان مشق یا همان سردر باغ ملی به خوبی خودنمایی میکند و در برابر بناهای کمپهنا پیرامونی طول ساختمان پست وبیرون آمدگی ویژه ورودیاش با صلابت حجم گسترده وموزونش را به نمایش میگذارد. توضیح نویسندگان کتاب چنین است :
مارکف در استفاده از شیوه «آرت دکو» دراین بنا، این بار عمدتاً متوجه مراجع سبکهای تاریخی کلاسیک و باروک است. در واقع فضای غالب و درونی بنا همچنان دارای روحیه تعادل و تقارن چیدمانهای حجمی با در نظر گرفتن روحیه انسان ایرانی است. از سوی دیگر، ساختمان پست را میتوان شاخصترین معماری پیرو سبک آرت دکو در ایران نامید. واژه «آرت دکو »کوتاه شدهٔ عبارت «آرت دکوراتیف» برگرفته از «نمایشگاه بینالمللی هنرهای تزئینی و صنعتی مدرن» است که در سال ۱۹۲۵ در پاریس برگزار شد. شناسهٔ این سبک بکارگیری اشکال هندسی دقیق و جسورانه و رنگهای روشن است و آمیختهای از نوگرایی و طراحیهای زینتی و گرانبهاست. این جنبش که سالهای اوج آن دههٔ ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ میلادی بود، بر معماری، تزیینات داخلی، مُد، جواهرات و طراحی صنعتی تأثیر گذاشت.
نیکلای مارکف که بود؟
نیکلای مارکف در سال ۱۲۶۱ از خانواده ای روس در تفلیس زاده شد. او که از بخش فارسی شرق شناسی آکادمی هنرهای زیبای سنپترزبورگ فارغ التحصیل شده بود، بعدها توانست در ارتش ایران خدمت کند و پس از انقلاب ۱۹۱۷ در روسیه در ایران باقی ماند. مارکف اولین دفتر کارش را در خیابان استانبول دایر کرد و با استفاده بهینه از فرهنگ و معماری ایرانی فعالیتهایش را آغاز کرد. وی پساز استخدام در شهرداری تهران بیش از بیست بنای ماندگار در تهران و ایران از خود به جای گذاشت.
از جمله آثار مهمی که از مارکف در تهران و ایران برجایمانده میتوان به عمارتهایی همچون دبیرستان البرز، ساختمان پست و تلگراف، مدرسه دارالفنون، کلیسای ارتدوکس، کارخانه قند ورامین، ورزشگاه شهید شیرودی (امجدیه)، زندان قصر، مسجد فخرالدوله، عمارت شهرداری تهران، دبیرستان انوشیروان دادگر، دبیرستان امام در همدان، عمارت مشیرالدوله و غیره اشاره نمود. مارکف شیوههای سنتی احداث بناهای ایرانی و مصالح محلی از قبیل آجر، سنگ، کاشیوگچ را در معماریاش بسیار به کار میبرد تا جایی که آجرهای خشتی که وی به کار میگرفت به نام آجر مارکفی مشهور شد.
مارکف پس از سالها زندگی و فعالیت در ایران در سال ۱۳۵۷ در تهران درگذشت.
مارکار گالستیانس که بود؟
اودر سال ۱۸۸۸ میلادی (۱۲۶۷ خورشیدی) در محله جلفاینو اصفهان به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در مدرسهٔ شبانهروزی کلکته هند گذراند و تحصیلات عالیه را در کینگز کالج لندن در رشتهٔ معماری به پایان رسانید.نخستین بنای مهم وی «ساختمان پستخانه مرکزی تهران» است. از وی برای ساخت بناهای «شرکت نفت» و «بانک شاهی» دعوت به عمل آمد.
وی در سال ۱۹۳۹ (۱۳۱۸) «ساختمان شماره یک وزارتامورخارجه» را ساخت. برای ساخت این بنا موفق به دریافت مدال گردید.
بنای ساختمان پستخانهٔ مرکزی در سال ۱۹۲۸ (۱۳۰۷) به مناقصه گذاشته شد و نیکلای مارکف، معمار گرجی، برنده آن شد، اما ساخت آن به دست گالستیانس انجام گرفت. عباس مسعودی که در سال ۱۹۳۴ (۱۳۱۳) گزارشی از عمارت پستخانه در روزنامه اطلاعات نوشته، الگال گالستیانس را سازنده آن معرفی کرده است. حسین لرزاده معمارسرشناس ایرانی نیز روایت کرده است که عمارت پست، کار الگال گالستیانس است.
بسیاری از معماران و سازندگانی که در سالهای پیش از جنگ جهانی دوم و بلافاصله پس از آن در تهران فعالیت داشتهاند، حرفه خود را نزد «الگال» آموختهاند.وی در سال ۱۹۸۵ (۱۳۶۴) در ایالات متحده آمریکا بدرود حیات گفت.
شما چه نظری دارید؟