سودان اکنون درگیر جنگ داخلی گسترده‌ای است که ریشه در دهه‌ها تنش و رقابت بر سر منابع و قدرت دارد. سقوط شهر استراتژیک الفاشر و گسترش کنترل نیروهای واکنش سریع، نه تنها نقشه سیاسی و نظامی کشور را تغییر داده، بلکه دخالت گسترده بازیگران خارجی به‌ویژه امارات، پیچیدگی بحران را افزایش داده و چشم‌انداز صلح پایدار را تیره کرده است.

به گزارش ایسنا، جنگ داخلی سودان ریشه در دوران حکومت «عمر البشیر» دارد. از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۶، منطقه دارفور صحنه درگیری‌های خونینی بود که جان حدود ۳۰۰ هزار نفر را گرفت و با ارتکاب جرایم جنگی و خشونت علیه غیرنظامیان همراه شد.این درگیری‌ها با آغاز حملات دو گروه جنبش «تحریر السودان» و «العدل والمساواة» علیه دولت مرکزی آغاز شد و به استفاده از شبه‌نظامیان «جنجوید» و ایجاد بحران انسانی گسترده منجر شد.علاوه بر این، تحریم‌های اقتصادی آمریکا از سال ۱۹۸۸ تا ۲۰۱۷ و قرار گرفتن سودان در فهرست کشورهای حامی تروریسم، اقتصاد و جامعه این کشور را دچار فشار شدیدی کرد. با وجود رفع نسبی این تحریم‌ها در سال ۲۰۱۷، تأثیرات اقتصادی و اجتماعی آن ادامه یافته است.سال ۲۰۱۹ با سقوط البشیر و بر سر کار آمدن «عبد الفتاح البرهان»، نقطه عطف جدیدی رقم خورد. اختلاف میان البرهان و «محمد حمدان دقلو (حمیدتی)»، فرمانده نیروهای واکنش سریع، بر سر انتقال قدرت و ادغام نیروهای شبه‌نظامی در ارتش، نهایتاً در آوریل ۲۰۲۳ به جنگ داخلی گسترده منجر شد.
در سال ۲۰۲۳، مناطق سه‌گانه خارطوم شاهد شدیدترین درگیری‌های جنگ داخلی بود. نیروهای واکنش سریع با تصرف قصر ریاست جمهوری و زیرساخت‌های کلیدی، توانستند کنترل بخش‌های مهم شهر را به دست بگیرند. ارتش سودان با اتکا به برتری هوایی و بسیج شبه‌نظامیان، مقابله‌ای طولانی در خیابان‌ها آغاز کرد و توانست برخی مناطق، از جمله ام درمان را بازپس بگیرد.پیشروی نیروهای واکنش سریع در جنوب خارطوم و محلی‌های نزدیک الجزیره موجب ایجاد وحشت در مناطق تحت کنترل ارتش شد. ارتش برای بازگرداندن توازن قوا، گروه‌های شبه‌نظامی را در چارچوب مقاومت مردمی ادغام کرد و با حمایت گروه‌های سابقاً متمرد، مانند«فصیل مینوی» و «جنبش العدالة والمساواة»، پیشروی‌های جدیدی در الجزیره و اطراف «ام القری» داشت.در نهایت توجه بین‌المللی به این درگیری باعث شد که شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد نشستی ویژه برای رسیدگی به خشونت‌ها برگزار کرده و به افزایش نظارت بر نقض حقوق بشر رأی دهد. در ۶ مه ۲۰۲۳، نمایندگان نیروهای مسلح سودان و نیروهای واکنش سریع برای نخستین بار به‌طور مستقیم در جده، عربستان سعودی، برای آنچه از سوی عربستان سعودی و آمریکا «گفت‌وگوهای پیشا مذاکره» توصیف شد، دیدار کردند. پس از رایزنی‌های دیپلماتیک از سوی سعودی‌ها و آمریکایی‌ها، طرف‌های درگیر در ۲۰ مه همان سال پیمان جده را امضا کردند و متعهد شدند عبور امن غیرنظامیان را تضمین کنند، از کارکنان امدادی محافظت کنند و استفاده از غیرنظامیان به‌عنوان سپر انسانی را ممنوع نمایند. این توافق شامل آتش‌بس نمی‌شد و درگیری‌ها در «الجنینه» از سر گرفته شد و تلفات بیشتری برجای گذاشت. پس از این تحولات تلاش‌های دیپلماتیک بی‌نتیجه ماند و طی سال ۲۰۲۴ مناطق مختلف سودان صحنه درگیری‌های پراکنده میان ارتش این کشور و نیروهای واکنش سریع بود و این درگیری‌های پراکنده طی ماه اکتبر ۲۰۲۵ به طور جدی و گسترده از سر گرفته شد.
سقوط الفاشر و بازتعریف نقشه قدرت
سقوط شهر الفاشر در ۲۶ اکتبر ۲۰۲۵، پس از ۱۸ ماه محاصره و درگیری شدید، نشان‌دهنده شکست ارتش در دارفور و تثبیت کنترل نیروهای حمایت سریع بر کل این منطقه است. این رویداد باعث شکل‌گیری واقعیت دو قدرت متعارض در سودان شد: نیروهای واکنش سریع بر غرب کشور، شامل دارفور و بخش‌هایی از جنوب و جنوب غربی، تسلط یافته‌اند و ارتش شمال، شرق و مرکز کشور از جمله خارطوم و بندر پورتسودان را در کنترل دارد.اعلام تشکیل دولت موازی توسط نیروهای واکنش سریع از «نیالا»، پایتخت دارفور جنوبی، این تقسیم قدرت را تشدید کرده و خطر ایجاد «دو دولت در یک کشور» را افزایش داده است.تحلیلگران هشدار می‌دهند که این تقسیم می‌تواند به جدایی دائم سودان مشابه سودان جنوبی در سال ۲۰۱۱ منجر شود.
اهمیت دارفور و کردفان
دارفور، که حدود یک‌چهارم مساحت سودان را تشکیل می‌دهد و مرزهایی با چاد، لیبی، جمهوری آفریقای مرکزی و سودان جنوبی دارد، علاوه بر اهمیت نظامی، دارای منابع اقتصادی کلیدی است و ۲۰ درصد ثروت حیوانی کشور، ذخایر معدنی مهم و زمین‌های کشاورزی وسیع را در بر می گیرد. کنترل فرودگاه نیالا نیز امکان تأمین لجستیک و تسلیحات از حامیان منطقه‌ای را فراهم کرده است.نیروهای واکنش سریع پس از تثبیت دارفور، تمرکز خود را به ایالت کردفان معطوف کرده‌اند، که شامل منابع نفتی، زمین‌های کشاورزی و مسیرهای راهبردی است.سقوط شهر «بارا» در کردفان شمالی و تهدید به کنترل شهرهای «سفید، کادوقلی و دیلینگ» نشان‌دهنده راهبرد نیروهای واکنش سریع برای تسلط کامل بر این ایالت است.
دخالت بازیگران بین‌المللی
بر اساس گزارش‌های رسانه‌ای، جنگ داخلی سودان به شدت تحت تأثیر بازیگران خارجی است. امارات بیشترین نقش را در حمایت از یک طرف جنگ یعنی نیروهای واکنش سریع ایفا می‌کند؛ هر چند ابوظبی این گزارش‌ها را رد کرده است. رسانه‌ها همچنین مدعی هستند مصر و روسیه نیز در این کشور تاثیرگذاری‌هایی داشته‌اند.این دخالت‌ها باعث طولانی شدن جنگ، تشدید بحران انسانی و افزایش فشار بر جمعیت غیرنظامی شده است. سازمان ملل، این بحران را «شدیدترین بحران انسانی جهان» توصیف کرده که میلیون‌ها نفر را آواره و در معرض گرسنگی و بیماری قرار داده است.
چشم‌انداز آینده
تحولات میدانی نشان می‌دهد جنگ داخلی در سودان وارد مرحله‌ای جدید و خطرناک شده است. ارتش سودان و نیروهای واکنش سریع رسماً مذاکرات صلح را کنار گذاشته و هر دو طرف تنها گزینه جنگ تمام‌عیار را دنبال می‌کنند. تلاش‌های متعدد میانجی‌گری، از جمله از سوی آمریکا، سوئیس، اتحادیه آفریقا و ائتلاف ایگاد، تاکنون موفق به توقف درگیری‌ها یا ایجاد گذرگاه‌های انسانی نشده است.با افزایش دخالت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی از طریق ارسال تسلیحات، امید به حل مسالمت‌آمیز کاهش یافته است. گزارش‌ها حاکی است که امارات از نیروهای حمایت سریع و حمایت‌های چندجانبه بین‌المللی از ارتش سودان، جنگ داخلی را به نوعی جنگ نیابتی تبدیل کرده است.در این میان، بار سنگین جنگ بر دوش غیرنظامیان است؛ تعداد کشته‌ها و زخمی‌ها در حال افزایش، شمار آوارگان و پناهندگان رو به رشد و بحران‌های گرسنگی و بیماری تشدید شده‌اند، این در حالی است که محدودیت‌های امنیتی و لجستیکی باعث کاهش کمک‌های بشردوستانه به نیازمندان شده است.به طور کلی، با ادامه حمایت بازیگران خارجی و عدم تمایل طرفین به حل سیاسی، چشم‌انداز پایان جنگ داخلی سودان تاریک است. سقوط الفاشر، کنترل دارفور و فشار نیروهای واکنش سریع در کردفان، نشان‌دهنده مرحله جدیدی از جنگ و احتمال تشدید بحران انسانی و سیاسی است و منافع اقتصادی و ژئوپلیتیک بین‌المللی، پیچیدگی‌ها را دوچندان کرده است.
سفیر سودان در ایران چه می گوید؟
سفیر سودان در ایران با بیان اینکه شهر الفاشر امروز صحنه یکی از فاجعه‌بارترین صفحات تاریخ معاصر سودان است، خواستار اقدام مؤثر جامع بین‌الملل برای توقف تخاصمات شد و گفت: دخالت امارات در جنگ سودان دیگر یک راز نیست. در پی تشدید درگیری‌ها و ورود بحران سودان به فاز تازه‌ای از خشونت‌ و آوارگی، شهر «الفاشر» در دارفور به کانون توجه جهانی بدل شده است.گزارش‌های میدانی و سازمان‌های حقوق بشری از محاصره طولانی‌مدت، حملات گسترده با پهپاد و توپخانه و کشتار و آزار سیستماتیک غیرنظامیان از جمله زنان، کودکان و سالمندان خبر می‌دهند. نهادهای پزشکی و حقوق بشری، بهره‌گیری از محاصره و کمبود غذا به‌عنوان ابزاری برای فشار بر ساکنان و ایجاد وضعیت نزدیک به «نسل‌کشی» را گزارش کرده‌اند و آمارهای تازه از کشته‌شدن صدها تا هزاران نفر و آوارگی گسترده حکایت دارند. شورای امنیت سازمان ملل پیش‌تر با صدور قطعنامهٔ شمارهٔ ۲۷۳۶ در ژوئن ۲۰۲۴ خواستار رفع محاصره الفاشر و تأمین دسترسی بشردوستانه به غیرنظامیان شده بود، اما اجرای کامل این خواسته همچنان با موانع جدی روبه‌رو است. از سوی دیگر، اتهامات بین‌المللی علیه بازیگران خارجی نیز بالا گرفته است: دولت سودان موارد متعدد ادعا درباره حمایت‌های تسلیحاتی و لجستیکی برخی طرف‌های منطقه‌ای و بین‌المللی از نیروهای شبه‌نظامی «نیروهای پشتیبانی سریع» (RSF) مطرح کرده و پرونده‌هایی در محاکم بین‌المللی برای پیگیری مسئولیت‌ها مطرح شده است؛ این اتهامات از سوی برخی رسانه‌ها و گزارش‌های بین‌المللی نیز مورد پوشش قرار گرفته و کشورهای متهم واکنش انکارآمیزی نشان داده‌اند. 
بر اساس این گزارش، همزمان با یورش نیروهای واکنش سریع سودان به الفاشر، رسانه آمریکایی وال استریت ژورنال نیز در گزارشی نوشت که امارات متحده عربی که گفته می‌شوند از این شبه‌نظامیان در سودان حمایت می‌کند، در حال تامین تسلیحات برای این گروه است. سرویس‌های اطلاعاتی آمریکا در ماه اکتبر گزارش دادند که امارات عرضه پهپادها و سایر سامانه‌های تسلیحاتی به نیروهای واکنش سریع سودان را افزایش داده است.رسانه انگلیسی میدل‌ایست‌آی نیز در ژانویه ۲۰۲۴ گزارش داده بود که امارات از طریق یک شبکه پیچیده از خطوط تامین و اتحادها که از لیبی، چاد، اوگاندا و مناطق جدا شده سومالی می‌گذرد، برای نیروهای پشتیبانی سریع سلاح تامین می‌کند.در چنین فضایی، «عبدالعزیز حسن صالح» سفیر جمهوری سودان در ایران در گفت‌وگویی اختصاصی با ایسنا به مسائل محوری این بحران، اتهامات مطرح شده علیه نیروهای شورشی، خواست دولت سودان برای پیگرد بین‌المللی این بحران و مجازات عاملان آن پرداخته است.سفیر سودان درباره آخرین تحولات میدانی در الفاشر گفت: الفاشر امروز صحنه یکی از فاجعه‌بارترین صفحات تاریخ معاصر سودان است. نیروهای پشتیبانی سریع این نسل‌کشی را در الفاشر برنامه‌ریزی و اجرا کردند. آن‌ها ابتدا با محاصره شهر و عمداً گرسنه‌ نگه داشتن ساکنان به‌منظور تضعیف و آماده‌سازی اوضاع، به قتل‌عام‌های سازمان‌یافته که ابعادی در مرتبه جنایات جنگی، جنایات علیه بشریت و نسل‌کشی دارند، دست زدند. شاهدان و مدارک تصویری که توسط خود عنصرهای شورشی ضبط شده، گواه این جنایات علیه غیرنظامیان بی‌دفاع از جمله زنان، کودکان و سالمندان است.
شورشیان، سازمان تروریستی شناخته شوند
صالح در پاسخ به این پرسش که «سودان چه اقداماتی برای پیگرد این جنایات در سطح بین‌المللی انجام داده است؟»، گفت: پیش از این نیز ما خواسته بودیم که این گروه‌های شورشی رسماً به‌عنوان سازمان‌های تروریستی شناخته شوند و رفتارها و اقدامات مجرمانه آنان محکوم گردد. 
اکنون دولت سودان بار دیگر این درخواست را به سازمان ملل، کشورهای عضو و نهادهای منطقه‌ای و بین‌المللی ارائه می‌کند. افزون بر درخواست‌های سیاسی و دیپلماتیک، ما از دستگاه‌های قضایی بین‌المللی و محاکم ذی‌صلاح می‌خواهیم که به‌سرعت وارد عمل شوند و مجرمان را محاکمه کنند؛ این درخواست شامل پیگیری حامیان، تأمین‌کنندگان مالی و پشتیبانان این نیروها، اعم از دولت‌ها، افراد و نهادها، در داخل و خارج سودان نیز می‌شود.دیپلمات سودانی درباره واکنش جامعه بین‌الملل به این اقدامات گفت: متأسفانه سکوت یا کندی واکنشِ بخش‌هایی از جامعه بین‌المللی و نهادهای منطقه‌ای نقش‌ مهمی در تشویق این نیروهای شورشی بازی کرد. همین کم‌توجهی بود که به آن‌ها جسارت داد تا قطعنامه شورای امنیت درباره رفع محاصره الفاشر (قطعنامهٔ ۲۷۳۶ سال ۲۰۲۴) را نادیده بگیرند و به جنایات نسل‌کشی و پاک‌سازی قومی ادامه دهند. ما از رسانه‌های آزاد و هر وجدان انسانی در جهان می‌خواهیم این کشتارها را محکوم کنند و صدای قربانیان باشند. 
او در پاسخ به این پرسش که «آیا دولت سودان ادله‌ای درباره حمایت‌های خارجی از این نیروها دارد و چگونه این مسأله را پیگیری می‌کند؟»، گفت: دولت مدارک و شواهدی جمع‌آوری کرده است که نشان‌دهنده پشتیبانی تسلیحاتی و لجستیکی برخی بازیگران خارجی از نیروهای شورشی است. ما این شواهد را به نهادهای بین‌المللی ارائه کرده‌ایم و در برخی از محاکم بین‌المللی نیز پرونده‌هایی علیه طرف‌های مذکور تشکیل شده یا در دست پیگیری است. پیگرد حامیان خارجی بخشی از تلاشِ گسترده ما برای تضمین عدالت و جلوگیری از تکرار چنین فجایعی است. (لازم به ذکر است که طرف‌های متهم تاکنون پاسخ‌های رسمی متفاوتی ارائه داده‌اند و برخی اتهامات را رد کرده‌اند؛ اما روندهای قضایی و دیپلماتیک ادامه دارد.) 
دیپلمات سودانی در پاسخ به این سوالی مبنی بر اینکه «گزارش‌های رسانه‌ای متعددی در مورد حمایت امارات از نیروهای پشتیبانی سریع در سودان منتشر شده است. نقش امارات در تشدید درگیری‌ها چیست؟»، گفت: امارات متحده عربی، فرمانده نیروهای پشتیبانی سریع به فرماندهی «محمد حمدان دقلو» (حمیدتی) را به خدمت گرفت. هنگامی که او شورش خود را علیه دولت سودان اعلام کرد، امارات متحده عربی در کنار او ایستاد، از نظر سیاسی و اقتصادی از او حمایت کرد و سلاح‌های پیشرفته‌ای را که از ایالات متحده، کشورهای غربی و چین تهیه کرده بود، در اختیارش قرار داد.او در ادامه گفت: امارات متحده عربی حتی توانست کشورهای همسایه را علیه سودان بسیج کند و آنها را با بودجه سیاسی غیرقانونی اغوا کند. دولت سودان توانست دخالت امارات متحده عربی را در این طرح‌ها که وحدت و حاکمیت سودان را هدف قرار می‌داد، به جهانیان نشان دهد. این شواهد شامل سلاح‌های یافت شده در جعبه‌هایی با برچسب «امارات متحده عربی»، کارت‌های شناسایی افسران اماراتی و شواهد متعدد دیگری بود که سودان هنگام طرح شکایت علیه امارات متحده عربی در شورای امنیت سازمان ملل و دیوان بین‌المللی دادگستری در لاهه ارائه کرد.صالح با بیان اینکه «در ۶ مه ۲۰۲۴، شورای دفاع و امنیت سودان به دلیل حمایت نامحدود امارات از نیروهای پشتیبانی سریع، قطع روابط دیپلماتیک با امارات را اعلام کرد»، گفت: دخالت امارات در جنگ سودان دیگر یک راز نیست. هر کسی می‌تواند به راحتی با جستجو در اینترنت، شواهد قابل توجهی را که توسط سازمان ملل متحد، آژانس‌های تخصصی آن و سایر سازمان‌ها جمع‌آوری شده است، پیدا کند. سازمان‌های بین‌المللی فعال در سودان و روزنامه‌های مهم جهانی، این دخالت را به وضوح و بدون ابهام مستند کرده‌اند. متأسفانه، امارات متحده عربی نقش مهمی در طولانی شدن جنگ در سودان و تداوم رنج مردم سودان تا به امروز داشته است.