دکتر حسین‌علی ممتحن
 

«... تمدن ایران پیش از بسط و توسعه‌ی اسلام در سراسر عراق انتشار یافته بود، و ملوک حیره که دست‌نشانده‌ی ساسانیان بودند، در انتقال علوم و معارف پارسی سهم فراوانی داشتند. و چون ایرانیان در دستگاه عباسیان همه‌کاره بودند و زمام امور را به دست داشتند، تربیت و تأدیب و تنظیم مقامات و تنسیق مناصب و امور به طرز ایرانی برقرار شد، و اصول و نظامات سیاسی عصر ساسانی در قلمرو وسیع ممالک اسلامی در عصر بنی‌عباس جاری و برقرار گردید. در نتیجه‌ی نهضت علمی این دوره، گروهی که زبان پارسی و تازی می‌دانستند به ترجمه‌ی کتب فارسی و نقل آثار و آداب ایرانی پرداختند. مطابق گفته‌ی ابن‌الندیم کسانی که در انتقال علوم و آداب ایرانی به عرب سهم مهمی داشتند، این اشخاص بودند:
۱ – عبدالله بن مقفع. ۲ – آل‌نوبخت. ۳ – موسی و یوسف فرزندان خالد. ۴ – ابوالحسن علی بن زیاد تمیمی. ۵ – حسن بن سهل. ۶ – بلاذری. ۷ – جبله بن سالم. ۸ – اسحاق بن زید. ۹ – محمد بن جهم برمکی. ۱۰ – هشام بن قاسم. ۱۱ – موسی بن عیسی کسروی. ۱۲- زادویه بن هاشویه اصفهانی. ۱۳ – محمد بن بهرام بن مطیار اصفهانی. ۱۴ – بهرام بن مرادن‌شاه. ۱۵ – عمر بن فرّخان.
ابن مقفع، کتاب خداینامه را به عربی ترجمه کرد و آن را تاریخ ملوک‌الفرس نامید که همین کتاب، به عقیده بعضی مورد استفاده طبری در تدوین تاریخ خود قرار گرفت. همچنین کلیله و دمنه و آئین‌نامه و مزدک و کتاب تاج در تاریخ انوشیروان و ادب‌الکبیر و ادب‌الصغیر و الیتیمه را به عربی ترجمه کرد و مورد استفاده اعراب قرار داد. حمزه بن حسن اصفهانی، از هشت کتاب نام می‌بردکه به وسیله ابن‌مقفع و سایرین از پارسی به عربی ترجمه شده و مورد استفاده او برای تدوین تاریخ قرار گرفته است.
 جبله بن سالم، کتاب رستم و اسفندیار و کتاب بهرام شوش را که هر دو از کتاب‌های تاریخی ایران است ترجمه کرده. نیز کتاب اوستا را با شرح و تفسیر آن ترجمه کرد، که حمزه اصفهانی قسمتی از آن ترجمه را در کتاب تاریخ خود نقل کرده است. گذشته از ترجمه‌ی کتب پارسی به عربی، مضامین و افکار بدیع ادب پارسی به طور مستقیم و غیرمستقیم در شعر و لغت و ادب عرب تأثیر کرد.»۱

پانویس:
۱ ) حسین‌علی ممتحن، نهضت شعوبیه،تهران، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، ۱۳۷۰، صص۱۸۵-۱۸۴