همزمان با سالگرد درگذشت عبدالحسین زرین‌کوب، پژوهشگر برجسته ادبیات و تاریخ، مرکز همایش‌های بین‌المللی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران میزبان نشست نقد و بررسی کتاب «سرّ نی» بود. این نشست به عنوان سی‌وهفتمین برنامه از مجموعه «صد کتاب ماندگار قرن» با حضور استادان دانشگاه و علاقه‌مندان به مولاناپژوهی برگزار شد.
به گزارش روابط عمومی کتابخانه ملی، در این برنامه، روزبه زرین‌کوب، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران و برادرزاده مؤلف اثر و حمیدرضا توکلی، عضو هیأت علمی دانشگاه سمنان، درباره جایگاه «سرّ نی» در سنت مولاناپژوهی و ویژگی‌های فکری و ادبی استاد زرین‌کوب سخن گفتند. دبیری نشست بر عهده احسان شکراللهی، پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی بود.
شکراللهی در آغاز با تأکید بر اهمیت برگزاری سلسله نشست‌های «صد کتاب ماندگار قرن»، «سرّ نی» را اثری فراتر از یک شرح ساده بر مثنوی دانست. به گفته او، این کتاب که در دهه ۶۰میلادی در پاریس نوشته شد، توانسته جایگاهی متمایز میان آثار مشابه بیابد. وی یادآور شد که عبدالحسین زرین‌کوب علاوه بر پژوهش‌های گسترده در زمینه تاریخ ایران و اسلام، بیش از چهار دهه در دانشگاه تهران تدریس کرده و کتابخانه شخصی او با بیش از ۶۵۰۰عنوان اثر به کتابخانه ملی اهدا شده‌است.شکراللهی در ادامه با اشاره به ساختار اثر گفت: «سرّ نی» به شیوه‌ای تحلیلی و تطبیقی، لطایف و رموز مثنوی را دسته‌بندی کرده و نشان می‌دهد کدام بخش‌ها نیازمند شرح و تفسیر هستند. او افزود: زرین‌کوب این اثر را نه صرفاً شرح و نه نقد مثنوی می‌دانست، بلکه کوشید پیوند افکار مولانا با اعصار بعدی را روشن سازد.
در ادامه نشست، روزبه زرین‌کوب با نگاهی شخصی‌تر به زندگی استاد پرداخت. او یادآور شد که علاقه عمیق عبدالحسین زرین‌کوب به مولانا از دوران نوجوانی در بروجرد شکل گرفت؛ زمانی که در مجالس شب‌نشینی، مثنوی در کنار دیگر متون دینی و ادبی خوانده می‌شد. وی به نقل از یکی از صوفیان آن دوره گفت: «قول می‌دهم این بچه از دوستداران ما شود»؛ پیش‌بینی‌ای که سال‌ها بعد در عشق و پژوهش‌های استاد درباره مولانا تحقق یافت.
زرین‌کوب سپس به مسیر علمی استاد اشاره کرد: از تحصیل در محضر بدیع‌الزمان فروزانفر تا تدریس تاریخ اسلام و تصوف و نگارش آثاری چون «جستجو در تصوف ایران» و «ارزش میراث صوفیه». او خاطرنشان کرد که طرح بزرگ استاد برای تدوین تاریخ مفصل ایران پس از اسلام به دلیل فشارهای سانسور ناکام ماند، اما این ناکامی موجب شد زرین‌کوب به‌طور جدی‌تر به مولاناپژوهی بپردازد.
در بخش سوم نشست، حمیدرضا توکلی با تمرکز بر مبانی فکری زرین‌کوب، نگاه کلان‌نگر او به فرهنگ را توضیح داد و گفت: زرین‌کوب همواره دغدغه داشت نشان دهد فرهنگ چگونه خشت به خشت ساخته می‌شود. با این حال، در مقاطعی به چهره‌هایی چون حافظ، غزالی و نظامی نیز به‌طور اختصاصی پرداخت، اما جایگاه مولانا در میان همه این چهره‌ها منحصربه‌فرد است.توکلی افزود: مثنوی به دلیل سبک سیال و گریزهای متعدد، برای مخاطب امروزی دشوار است. هنر زرین‌کوب این بود که با گشودن پانزده پنجره، نظمی تازه به متن داد بی‌آنکه روح پویای آن را محدود کند. او «نی‌نامه» را کلید اصلی مثنوی در نگاه زرین‌کوب دانست و تأکید کرد: استاد باور داشت همه اسرار مثنوی در نی‌نامه نهفته است و این بخش، نخ تسبیحی است که اجزای پراکنده کتاب را به هم پیوند می‌دهد. این استاد دانشگاه یادآور شد: «سرّ نی» در شرایط دشوار غربت، بیماری و کمبود منابع در پاریس نوشته شد. زرین‌کوب همچون مولانا در دوران بحران، پاسدار امید و معنویت بود. همان‌طور که مولانا پس از حمله مغول روحیه ایمان را زنده نگاه‌داشت، زرین‌کوب نیز در دل نابسامانی‌های روزگار، بر رسالت فرهنگی خود پافشاری کرد. توکلی در پایان با اشاره به ساختار منسجم اثر گفت: زرین‌کوب در این کتاب از زمینه‌های تاریخی و ادبی تا مفاهیم عرفانی و مراحل سلوک را در قالب پنجره‌های مختلف بررسی کرده است. هنر بزرگ او جمع صوری‌ترین مسائل ادبی با ژرف‌ترین مباحث عرفانی در یک متن واحد است.