بهناز عسگری - روزنامه اطلاعات| بحران کمبود آب در برخی استان‌ها و به‌ویژه در مناطق کویری مانند استان یزد که یکی از مناطق خشک و کم‌آب کشور است، هر روز جدی‌تر می‌شود و زندگی ساکنان و فعالیت‌های اقتصادی را تحت تأثیر قرار داده است، کاهش منابع آبی و افزایش مصرف آب در صنعت و کشاورزی سنتی چالش‌های بزرگی را برای مدیریت آب در این منطقه به‌وجود آورده است که در این میان کاهش بارندگی‌ها و اضافه برداشت از منابع زیرزمینی آب در یزد، سبب افت سطح آب‌های زیرزمینی و خشک‌شدن بسیاری از قنات‌ها و چاه‌ها شده است.

با وجود کاهش ۶۲درصدی بارش‌ها در استان یزد نسبت به سال گذشته، کشاورزان این منطقه همچنان سهمی ۱.۵درصدی از تولیدات کشاورزی کشور را حفظ کرده‌اند. این موقعیت در شرایطی حاصل شده است که چالش‌های جدی در مدیریت منابع آبی و خاموشی چاه‌های کشاورزی، ادامه فعالیت این بخش را با دشواری‌هایی روبرو کرده است و کارشناسان بر لزوم بازنگری در سیاست‌های آبی و توسعه روش‌های نوین کشاورزی برای عبور از این شرایط تأکید دارند.

خشکسالی، بحران جدی در یزد

محمدرضا شیرغلامی، رئیس گروه توسعه هواشناسی کاربردی اداره هواشناسی استان یزد در گفتگو با اطلاعات می‌گوید: میزان بارش در استان از ابتدای مهر سال گذشته تا کنون ۴۴/۵ میلیمتر بوده که نسبت به بلندمدت ۴۸ درصد و نسبت به سال گذشته ۶۲درصد کاهش یافته است.

وی با اشاره به این‌که استان یزد در دوره ۱۲ماهه تا پایان خردادماه خشکسالی بسیار شدید را تجربه کرده است، ادامه می‌دهد: همچنین در دوره یک‌ ساله منتهی به پایان خردادماه ۱۰۰درصد مساحت استان یزد متأثر از خشکسالی‌های شدید و بسیار شدید بوده است.

علیرضا طاقه‌باف، معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی سازمان جهاد کشاورزی استان یزد هم می‌گوید: بخش کشاورزی و صنایع وابسته با دارا بودن ۱۵ درصد شاغلان، حدود ۱۰ درصد از تولید ناخالص داخلی استان یزد(GDPR)  را به خود اختصاص داده است. سطح کل اراضی زیر کشت استان در سال زراعی ۱۴۰۳ - ۱۴۰۲ معادل ۱۳۰ هزار هکتار بوده است که از این مقدار ۲۶درصد را محصولات زراعــی، ۷۲.۵  درصد را محصولات باغـی و ۱.۵ درصد را سطوح گلخانه‌ای تشکیل داده‌اند .

وی با بیان این‌که به کشاورزی استان یزد ۰.۸ درصد آب اختصاص داده شده است، در حالی که حدود ۱.۵درصد کل تولیدات کشاورزی کشور در استان یزد تولید می‌شود، می‌افزاید: در مجموع حدود ۱ درصد از کل سطح زیرکشت آبی کشور در استان یزد واقع شده و این در حالی است که سهم تولیدات این استان از کشور بالغ بر ۱.۵ درصد است.

برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی و مرگ تدریجی قنات‌ها

هرچند کاهش بارندگی‌ها یکی از عوامل کم آبی و خشکسالی در یزد است، اضافه برداشت‌های آب هم معضل بزرگ فرونشست‌ها را در استان به‌وجود  آورده است و روزبه‌روز بر فرونشست‌های دشت‌های استان افزوده می‌شود و به بخش‌های شهری هم سرایت کرده است که شاهد خسارت‌های فراوانی در شهرها هستیم.

جواد محجوبی، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای یزد می‌گوید: با توجه به کاهش بارندگی‌های استان و برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی آب و بیلان منفی آبخوان‌ها، پدیده فرونشست در دشت‌های استان اتفاق می‌افتد.

وی با بیان این‌که سالیانه به‌طور متوسط منفی ۲۴۰ میلیون مترمکعب کسری آبخوان‌های استان یزد است، اضافه می‌کند: فرونشست سبب متراکم شدن سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود و حتی در صورت بارندگی‌های مطلوب، آبخوان‌ها دچار فرونشست می‌شوند و نفوذپذیری و امکان تغذیه را از دست می‌دهند .

محجوبی می‌افزاید: در صورت بارندگی در مناطق دچار فرونشست، سیلاب، روان‌آب‌هایی ایجاد می‌کند که سبب مرگ آبخوان خواهد شد.

وی بیان می‌کند: کاهش آبدهی چاه‌های صنعت و خدمات، شرب و بهداشت و کشاورزی از دیگر عوامل برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها است.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای یزد با اشاره به اینکه یکی از راهکارهای جلوگیری از فرونشست زمین، مدیریت مصرف است می‌گوید: اجرای سند سازگاری با کم آبی و طرح تحویل حجمی از مهمترین طرح‌های مدیریت مصرف آب در استان یزد است.

غیرقابل سکونت شدن بخش‌هایی از استان یزد در آینده

احسان بالاکتفی، مدیرکل مدیریت بحران استان یزد هم با اشاره به این‌که فرونشست زمین در یزد بحران خاموش است که در صورت عدم کنترل، تهدیدی جدی برای توسعه پایدار این استان خواهد بود، می‌افزاید: مهمترین اقدام برای پیشگیری از پیشروی این پدیده خسارت‌زا، مدیریت بهینه منابع آبی کشور است که بر این اساس هیات دولت بررسی علل و راهکارهای مواجهه با پدیده فرونشست زمین و پیگیری و هماهنگی اقدامات مرتبط را برعهده کارگروه ملی سازگاری با کم آبی با محوریت وزارت نیرو نهاده است.

وی اضافه می‌کند: در مناطق خشک مانند استان یزد، برداشت بیش از حد آب‌های زیرزمینی مهمترین عامل فرونشست است.

بالاکتفی با بیان اینکه استان یزد به دلیل اقلیم خشک، وابستگی شدیدی به منابع زیرزمینی آب دارد و برداشت بی‌رویه از این منابع باعث تشدید فرونشست در این منطقه شده است، مهمترین پیامدهای آن را تخریب زیرساخت‌ها (آسیب به جاده‌ها، خطوط راه‌آهن و لوله‌های آب و گاز) خسارت به زمین‌های کشاورزی، تهدیدهای زیست‌محیطی، خطرات اجتماعی – اقتصادی را از دیگر پیامدهای این پدیده خسارت‌زا بیان می‌کند.

مدیرکل مدیریت بحران استان یزد می‌گوید: بر اساس مطالعات سازمان نقشه‌برداری کشور و داده‌های ماهواره‌ای ۱۰تا ۱۵سانتی‌متر در سال در دشت یزد – اردکان فرونشست زمین وجود دارد.
 وی مناطق آسیب‌دیده یزد را دشت یزد – اردکان (رکورددار فرونشست، تا ۱۰–۱۵سانتیمتر در سال)، دشت مهریز – بهاباد، دشت ابرکوه و اطراف میبد و اردکان می‌داند.

۸۲ درصد آب استان صرف کشاورزی می‌شود

بالاکتفی درباره ارتباط فرونشست زمین با کشاورزی می‌گوید: با توجه به این‌که حدود ۸۲درصد مصرف آب یزد، مصرف کشاورزی دارد، فرونشست‌ها باعت خشک شدن قنات‌ها و ترک‌خوردگی زمین‌های کشاورزی می‌شود. خاک حاصلخیزی‌اش را از دست می‌دهد. تولید محصولات افت پیدا می‌کند و سبب مهاجرت روستاییان می‌شود و همچنین زیرساخت‌های جاده‌ای، لوله‌ها، ساختمان‌ها آسیب می‌بینند.

مدیرکل مدیریت بحران استان یزد ادامه می‌دهد: تغییر الگوی کشت به سمت محصولات کم‌آب‌بر، آبیاری نوین (قطره‌ای)، کنترل برداشت‌های غیرمجاز آب، پایش علمی با تصاویر ماهواره‌ای و سنجش از راه دور وGPS مدیریت اجتماعی با مشارکت کشاورزان از راهکارها برای مقابله با فرونشست‌هاست.

وی اضافه می‌کند: فرونشست زمین در یزد فقط آمار و عدد نیست، یعنی زمین هر سال بیش از ۱۰سانتیمتر پایین می‌رود که اگر امروز جلوی این روند را نگیریم، بخش‌هایی از استان یزد ممکن است در آینده غیرقابل سکونت شود.