گزیده ای از احادیث امام حسن عسکری(ع)

علی میرزاپور

گفتار و کردار  معصومان و تأیید ایشان از رفتاری، برای پیروان ایشان حجت است و  مؤمنان می توانند و بلکه باید بر مبنای آنها زندگی کنند و از این چارچوب بیرون نروند. سخنان و حکایات فراوانی از چهارده معصوم(ع) به جا مانده است که بازخوانی آنها  برای همگان سودمند است. آنچه در پی می آید، گزیده ای از سخنان یازدهمین پیشواست که به مناسبت شهادت ایشان تقدیم می شود

حضرت ابومحمد حسن بن علی، امام یازدهم از ائمه اثنی عشر است. پدر بزرگوارش امام علی هادی(ع) و مادرش بانویی صالح و عارف به نام «سوسن» (یا حدیثه یا سلیل) بود. تولد حضرت به اختلاف روایات، در ماه ربیع‌الاول یا ربیع‌الآخر سال ۲۳۱ یا ۲۳۲ ق گزارش شده و بنا به اکثر روایات در مدینه اتفاق افتاد. ایشان   ۲۲ یا ۲۳ سال داشت که به امامت رسید (۲۵۴ق) و در هشتم ربیع‌الاول سال ۲۶۰ ق که حدود ۲۸ یا ۲۹ سال داشت، شهید شد و در خانه خود و جوار تربت پدر در سامرا به خاک سپرده شد.  
از آنجا که آن حضرت و پدر و پدربزرگشان، یعنی از امام جواد(ع) به این سو، در محاصره شدید حکومت عباسی می زیستند، مجال چندانی برای شاگردپروری و  نشر معارف راستین اسلامی نداشتند و به همین جهت مطالب فراوانی از ایشان باقی نمانده است و لذا  اندک روایاتی که از آن بزرگواران در دست است، بسیار مغتنم است و ضمناً نشان می دهد که دستگاه  خلافت با چه کسانی مقابله می کرد. آنچه در پی می آید، بخشی از سخنان حضرت امام حسن عسکری(ع) است که  متن اصلی و کاملشان را می توان در پایگاه اینترنتی «کتابخانه احادیث شیعه» دید. در اینجا کوشیده ایم مطالب را  در چند مقوله طبقه بندی کنیم:

خدا
۱ـ خدا هموست که هر آفریده‌ای در نیازها و گرفتاری‌ها وقتی امیدش از همه قطع می‌شود و رشته هر سببی جز او بریده می‌گردد، به وی روی می‌آورد. 
۲ـ «بسم الله: به نام خدا» یعنی در همه کارهایم از خدایی کمک می‌گیرم که پرستش جز سزاوار او نیست؛ و هرگاه فریادخواهی شود، به فریاد می‌رسد؛ و هرگاه خوانده شود، اجابت می‌کند. 
۳ـ مخاطب خداوند، شخص خردمند است.
۴ـ اگر همه دنیا را یک لقمه کنم و آن را در دهان کسی بگذارم که خالصانه خدا را می‌پرستد، باز به نظرم در حقش کوتاهی کرده‌ام!

پیامبر(ص) و خاندانش
۵ـ خداوند از نور عظمتش، چندان که دوست داشت، به قلب رسول خود نمایاند.
۶ـ زندانبان‌های امام عسکری(ع) گفتند: چه بگوییم در باره کسی که روزها را روزه می‌گیرد و تمام شب را به عبادت به سر می‌آورد و جز به عبادت سخنی نمی‌گوید و به کاری نمی‌پردازد.
۷ـ ما پناهگاه کسی هستیم که به ما پناه آورَد، و نوری هستیم برای آن که از ما پرتو طلبد، و موجب مصونیت کسی هستیم که از ما پناه بخواهد. 
۸ـ هر که ما را دوست بدارد، در مراتب بالا با ما خواهد بود و هر که از راه ما کج گردد، به سوی آتش ره خواهد برد.
۹ـ بنی‌امیه و بنی‌عباس به دو دلیل به کشتار ما پرداختند: یکی اینکه خود می‌دانستند خلافت حقشان نیست، لذا می‌ترسیدند ادعای خلافت کنیم و خلافت در جایگاه [اصلی] خود استقرار یابد. دوم اینکه آنها از طریق اخبار متواتر فهمیده بودند که حکومت جباران و ستمگران به دست قائم ما نابود خواهد شد و شک نداشتند که خود از جباران و ستمگران هستند؛ از این روی در کشتار خاندان پیغمبر(ص) و نابودی نسل او کوشیدند تا بلکه با این کار، مانع تولد قائم(عج) شوند یا او را به قتل برسانند. اما خداوند نخواست که قضیّه او [قائم] حتی برای یک نفر از ایشان (خلفای اموی و عباسی) معلوم شود.

حکمت
۱۰ـ هر که نیکی بکارد، خوشی درو می‌کند؛ و هر کس زشتی بکارد، پشیمانی می‌دروَد. هر کسی آنچه را کشت کند، درو خواهد کرد. 
۱۱ـ محبت خوبان به خوبان، پاداشی است برای خوبان؛ و محبت تبهکاران به خوبان، فضیلتی است برای خوبان. دشمنی تبهکاران با خوبان، زینتی است برای خوبان؛ و دشمنی نیکان با تبهکاران، مایة خواری تبهکاران است.
۱۲ـ هیچ عزیزی حق را ترک نکرد، مگر اینکه ذلیل شد و هیچ ذلیلی به حق عمل نکرد مگر اینکه عزیز شد.
۱۴ـ مردم کسی را بیشتر دوست دارند که به او امید [بیشتری] دارند.
۱۵ـ نه کندرو از بهره‌اش عقب می‌ماند و نه حریص بیش از آنچه مقدّر اوست، به دست می‌آورد.
۱۶ـ به هر کس خیری برسد، خدا به او داده است؛ و هر کس از شرّی حفظ شود، خدا او را حفظ کرده است.
۱۷ـ شرک در میان مردم، از ردّ پای مورچه بر فرش سیاه در شب تیره مخفی‌تر است.
۱۸ـ بهتر از زندگی، آن است که هر گاه از دستش بدهی، از زندگی بیزار می‌شوی؛ و از مرگ بدتر، آن چیزی است که هر گاه بدان گرفتار آیی، آرزوی مرگ کنی.
۱۹ـ هر که با خدا همدم شود، از مردم دوری می‌گزیند.
۲۰ ـ هیچ گرفتاری و بلایی نیست مگر آنکه نعمتی از خداوند آن را در میان گرفته است.
۲۱ـ نادانی دشمن [انسان] است.
۲۲ـ دل نادان در دهانش است و دهان حکیم در قلبش. 
۲۳ ـ پروراندنِ نادان و تَرک‌دادن کسی از عادتش، کاری معجزه‌آساست.
۲۴ـ دوستِ فردِ نادان، در ستوه است.
۲۵ـ هر که زیاد بخوابد، خواب‌های پریشان می‌بیند.
۲۶ـ کسی که نبخشیدن [به‌جا] را نداند، بخشیدنِ به‌موقع را نیز نمی‌داند.
۲۷ـ عطای بزرگوار، تو را نزد او محبوب می‌گرداند؛ و عطای فرومایه، تو را پیش او پست می‌سازد.
۲۸ـ کسی که بردباری، جرعه‌های گلوگیر خشم را به او ننوشاند، طعم آسایش دل را نمی‌چشد.
۲۹ـ چه بسا که دگرگونی‌های زمانه، نوعی از تأدیب خداوند باشد.
۳۰ـ زیبایی چهره، زیبایی ظاهری است؛ و خوبی اندیشه، زیبایی باطنی است.

ادب
۳۱ـ برای ادب تو همین بس که آنچه را از دیگران نمی‌پسندی، از آن دوری کنی.
۳۲ـ سلام کردن به هر کس که بر او می‌گذری و نشستن در جایی پایین‌تر از جایگاه، نشانه فروتنی است.
۳۳ـ کسی که در نشستن، به پایین‌تر از جایگاه خود راضی شود، پیوسته خدا و فرشتگان بر او درود می‌فرستند تا وقتی که برخیزد.
۳۴ـ خندة بی‌جهت نشانة نادانی است.
۳۵ـ شادمانی کردن در نزد غمدیده، بی‌ادبی است.
۳۶ـ آن که از مردم پروا نکند، از خدا نیز پروا نمی‌کند.
۳۷ـ خشم، کلید هر بدی است.
۳۸ـ تمام پلیدی‌ها در خانه‌ای گرد آمده و کلیدش دروغگویی است.
۳۹ـ اگر قضای الهی واقع‌شدنی است، ضعف و زبونی چرا؟
۴۰ـ هر کس فردی را که شایستگی ستودن ندارد بستاید، خود را در مقام اتهام قرار داده است.
۴۱ـ سست‌اندیش‌ترین دشمنان، کسی است که دشمنی خود را آشکار سازد.
۴۲ـ از مصیبت‌های کمرشکن، همسایه‌ای است که چون نیکی بیند، پنهانش می‌کند و چون بدی بیند، آشکارش می‌سازد.
۴۳ـ گستاخی فرزند به پدر در خردسالی، به نافرمانی‌اش در بزرگسالی می‌انجامد.

نیکان
۴۴ـ پارساترین مردم کسی است که در موارد شبهه، توقف کند.
۵ـ عابدترین مردم کسی است که در برپایی واجبات، استوار باشد.
۴۶ـ زاهدترین مردم کسی است که حرام را ترک کند.
۴۷ـ کوشاترین مردم کسی است که گناهان را رها کند.
۴۸ـ فروتنی نعمتی است که به آن رشک نمی‌ورزند.
۴۹ـ وصال خداوند سفری است که جز با [مَرکب] شب‌زنده داری به دست نمی‌آید.
۵۰ـ شناخت حقوق برادران [دینی]، انسان را محبوب خدا می‌کند و او را به حق نزدیکتر می‌گرداند؛ و به‌جا نیاوردن آنها، انسان را در درگاه الهی منفور می‌سازد و منزلتش را نزد خدا، پایین می‌آورد.
۵۱ ـ مؤمن را از سیمایش می‌شناسیم و منافق را از نشانه‌هایش. 
۵۲ ـ هر که پارسایی، خصلت او باشد و بخشندگی، سرشتش و بردباری، خُویَش، دوستانش و تعریف او زیاد خواهد شد و با ستایش بسیار از وی، از دشمنانش انتقام می‌گیرند.
۵۳ ـ نعمت را جز سپاسگزار نمی‌شناسد و جز دانا، نعمت را سپاس نمی‌گزارد.
۵۴ ـ دو خصلت است که بالاتر از آنها چیزی نیست: ایمان به خدا و سودرسانی به برادران.
۵۵ ـ آن که به حقوق برادران خود آشناتر باشد و در رعایت‌کردن آنها کوشاتر، نزد خداوند ارجمندتر است.

شیعیان
۵۶ ـ کسی که برای برادرانش فروتنی کند، پیش خدا از صدیقان و شیعیان راستین علی بن  ابی طالب(ع) است.
۵۷ـ شیعه ما کسی است که از ما دنباله‌روی و از کردار ما پیروی کند.
۵۸ ـ شیعیان علی(ع) آنانند که باکشان نیست در راه خدا، مرگ به سراغ آنان آید، یا آنان به پیشواز مرگ بروند. 
۵۹ـ شیعیان علی(ع) آنانند که برادرانشان را بر خود ترجیح می‌دهند، هرچند خود نیازمند باشند؛ و آنانند که خداوند ایشان را در آنجا که نهی کرده، نمی‌بیند و در آنجا که امر کرده، همیشه حاضر می‌بیند. 
۶۰ـ شیعیان علی(ع) آنانند که در گرامیداشت برادران مؤمن خویش، به علی(ع) اقتدا می‌کنند.
۶۱ـ به شیعیان فرمود: 
هر گاه فردی از شما در دینش پارسا باشد و در گفتارش، راستگو و امانت را ادا کند و با مردم خوشخویی کند، می‌گویند: «او شیعه است» و این، مرا شاد می‌سازد. از خدا پروا کنید و مایه آراستگی ما باشید، نه باعث ننگ و زشتی. 
هر گونه دوستی را برای ما جلب کنید و هر گونه زشتی را از ما دور سازید؛ زیرا هر خوبی که در حق ما گفته شود، ما اهل آن هستیم و هر بدی که درباره ما بگویند، نه چنانیم. 
خدا و مرگ را، فراوان یاد کنید و بسیار قرآن بخوانید و فراوان بر پیامبر(ص) صلوات فرستید؛ زیرا صلوات بر پیامبر(ص) ده ثواب دارد. آنچه را به شما سفارش کردم پاس دارید.
۶۲ـ به مردم قم و آوه نوشت: نیّت ما همواره استوار و جانمان به اندیشه‌های پاک شما آرام است. خویشاوندیِ میان ما و شما نیرومند است. و این وصیتی است که گذشتگان ما و شما بدان سفارش کرده‌اند و عهدی است که با جوانان ما و پیران شما بسته شده است...

چنین باش
۶۳ ـ بهترین برادرت اوست که خطایت را فراموش کند و نیکی‌ات را نسبت به خودش یادآوری کند.
۶۴ ـ کسی که پنهانی برادرش را پند دهد، او را آراسته است؛ و کسی که آشکارا نصیحتش کند، او را سرشکسته کرده است.
۶۵ ـ بر تو باد میانه‌روی و پرهیز از اسراف؛ زیرا اسراف از کارهای شیطانی است.
۶۶ ـ عبادت به روزه و نماز زیاد نیست، بلکه زیاد اندیشیدن درباره کار خداست.
۶۷ ـ دل چون در نشاط است، (معرفت) را به آن بسپارید؛ و چون در گریز است، آن را واگذارید.

چنین مباش
۶۸ ـ جدال مکن که آبرویت می‌رود، و شوخی مکن که بر تو گستاخ می‌شوند.
۶۹ ـ بد بنده‌ای است او که دورو و دوزبانه است: در روبرو از برادرش تعریف می‌کند و پشت سر گوشتش را (با غیبت) می‌خورَد؛ اگر نعمتی به او داده شود، حسد می‌ورزد؛ و اگر گرفتار شود، به او خیانت می‌کند.
۷۰ـ چقدر زشت است مؤمن خواسته‌ای داشته باشد که خوارش کند!
۷۱ ـ هیچ کس را به گونه‌ای احترام مکن که او را به رنج و مشقت بیفکند.
۷۲ ـ مبادا روزیِِ تضمین‌شده، تو را از کار و فعالیت بازدارد.
۷۳ـ از گناهان نابخشودنی، این است که گفته شود: کاش مرا به غیر از این گناه بازخواست نکنند (یعنی گناه را کوچک شمارد).
۷۴ـ کم آسایش‌ترین مردم، کینه‌توز است.
۷۵ـ از افشای اسرار و ریاست‌طلبی بپرهیز که این دو مایه نابودی‌اند.
۷۶ـ هر که بر مَرکب باطل بنشیند، در سرای پشیمانی فرودش آورَد.
۷۷ـ هر که در مصرف آب (وضو و غسل) زیاده‌روی کند، مانند کسی است که آن را باطل می‌کند.

اندازه
۷۸ـ بخشندگی اندازه‌ای دارد که اگر از آن فراتر رود، اسراف است.
۷۹ـ صرفه‌جویی اندازه‌ای دارد که اگر از آن فراتر رود، بخل است
۸۰ ـ شجاعت اندازه‌ای دارد که اگر از آن فراتر رود، بی‌باکی است.
۸۱ ـ احتیاط اندازه‌ای دارد که اگر از آن فراتر رود، بزدلی است.
۸۲ ـ [روزه واجب شد] تا توانگر درد گرسنگی را بچشد و درنتیجه، به نیازمند کمک کند.
۸۳ ـ کناره‌گیری از مردم، به اندازه شناخت از آنهاست.

عالمان
۸۴ ـ هر فقیهی که خویشتن دار و نگاهبان دین خود باشد و با هوای نفْسش بستیزد و مطیع فرمان مولایش باشد، بر عوام است که از او تقلید کنند و البته این ویژگی‌ را تنها برخی فقها دارند، نه همه آنها.
۸۵ ـ زیان [عالمان بدکردار] برای شیعیان ناتوان (آسیب‌پذیرِ) ما، بیشتر از زیان لشکر یزید برای حسین(ع) و یاران اوست؛ زیرا آنها جان و مال ایشان را گرفتند و اینان در دل شیعیان ناتوان ما شک و شبهه می‌اندازند و گمراهشان می‌کنند. 

سفارش
۸۶ ـ شما را سفارش می‌کنم به: تقوای الهی، و پارسایی در دین، و کوشش برای خدا، و راستگویی و ادای امانت به کسی که شما را امین شمرده است چه خوب باشد یا بد، و طولانی کردن سجده و خوش‌همسایگی، که حضرت محمد(ص) همین برنامه‌ها را آورده است.
۸۷ ـ در تفسیر آیه «قولوا لِلنّاسِ حُسْنا: با مردم به زبان خوش سخن بگویید» فرمود: 
یعنی با همه مردم، چه مؤمن و چه مخالف، به زبان خوش سخن بگویید. مؤمن به مؤمنان روی خوش نشان می‌دهد و با مخالفان با مدارا سخن می‌گوید تا به ایمان، جذب شوند و حتی اگر نشدند، با این رفتار، از بدیهای آنان در حق خود و برادران مؤمنش، پیشگیری می‌کند.
۸۸ ـ تا جایی که می‌توانی تحمل کنی، دست نیاز دراز مکن؛ زیرا هر روز، روزیِ تازه‌ای دارد. بدان که پافشاری در درخواست، هیبت آدمی را می‌بَرد و رنج و سختی به‌بار می‌آورد؛ پس صبر کن تا خداوند دَری به رویت بگشاید که به‌راحتی از آن وارد شوی؛ که چه نزدیک است احسان به آدم اندوهناک، و امنیت، به آدم فراری وحشتزده؛ چه بسا که دگرگونی و گرفتاری‌ها، نوعی تنبیه خداوند باشد. و بهره‌ها مرحله دارند؛ پس، برای چیدن میوه‌های نارس شتاب مکن، که به‌موقع آنها را خواهی چید. بدان آن که تو را تدبیر می‌کند، بهتر می‌داند که چه وقت، بیشتر مناسب حال توست، پس در همه کارهایت به انتخاب او اعتماد کن، تا حال و روزت سامان گیرد.
۸۹ ـ آن را که به راست و چپ می‌رود، به خود واگذار؛ زیرا اگر چوپان بخواهد گوسفندانش را یکجا جمع کند، با کمترین تلاشی آنها را گرد می‌آورد. 

جانشین
۹۰ ـ به عمه‌اش حکیمه دختر امام جواد(ع) فرمود: امشب نزد ما بمان؛ زیرا به زودی فرزندی به دنیا خواهد آمد که نزد خدا گرامی است و خداوند به وسیله او زمین را پس از مردن آن، زنده خواهد کرد.
۹۱ـ احمد بن اسحاق می‌گوید: از امام حسن عسکری(ع) شنیدم که می‌فرمود: 
سپاس خدایی را که مرا از دنیا بیرون نبرد تا اینکه جانشینم را به من نشان داد. او در خلقت و اخلاق شبیه‌ترین مردم به پیامبر(ص) است. خدا او را در غیبتش حفظ می‌کند، و بعد او را آشکار می‌سازد تا زمین را پر از عدل و داد کند، همان گونه که از بی‌عدالتی و ستم پر شده باشد.
۹۲ـ فرزندم امام و حجّت پس از من است. هر کس بمیرد و او را نشناسد، به مرگ جاهلی مرده است. بدانید که او را غیبتی است که جاهلان در آن سرگشته می‌شوند و باطل‌گرایان به نابودی می‌افتند و کسانی به‌دروغ [برای ظهورش] زمان تعیین می‌کنند. 
۹۳ـ مهدی غیبتی (طولانی) دارد که نادان‌ها در آن زمان متحیر می‌شوند، اهل باطل در آن غیبت به هلاکت می‌رسند و تعیین‌کنندگانِ وقت دروغ می‌گویند، سپس ظهور می‌کند.
۹۴ ـ دعا در حق فرزند:
خدایا، بر ولیّ خود و فرزند اولیایت درود بفرست؛ همانان که اطاعت از ایشان را واجب کردی و حقشان را واجب شمردی و پلیدی را از وجودشان زدودی و پاک و پاکیزه‌شان گردانیدی.
خدایا، به دست او دینت را نصرت بخش و به وسیله او دوستان خود و دوستان او و شیعیان و یارانش را یاری برسان و ما را از ایشان قرار ده.
خدایا! او را از گزند هر بیدادگر و سرکش و از گزند همه آفریدگانت، محفوظ بدار و از پیش رو و پشت سر و از راست و چپش، او را نگه دار و از اینکه آسیبی به او برسد، پاسداری‌اش فرما. و با حفظ او، پیامبر و خاندان پیغمبرت را حفظ کن.
 عدالت را با دست او آشکار ساز و او را نصرت عطا فرما و یارانش را یاری برسان و کسانی را که تنها و بی‌یاورش بگذارند، تنها و بی‌یاور بگذار و به دست او، جبّاران کفرپیشه را درهم بشکن و کافران و منافقان و ملحدان را، هر چه باشند و هر کجا باشند، نابود کن و به وسیله او زمین را آکنده از عدل و داد گردان و دین پیامبرت(ع) را رونق بخش و مرا بارخدایا، از یاران و مددکاران و پیروان و شیعیان او قرار ده و زنده‌ام بدار تا ببینم که خاندان محمد به آرمان‌ها و آرزوهایشان رسیده‌اند و دشمنان آنان به آنچه از آن می‌ترسیدند، گرفتار آمده‌اند، آمین ای معبود راستین.