اطلاعات نوشت: در چهلوهفتمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در پاریس، پرونده «محوطههای پیش از تاریخ دره خرمآباد» با قدمتی بیش از ۶۳ هزار سال، بهعنوان بیستونهمین اثر ثبتشده جهانی از ایران به تصویب رسید.رخدادی که دکتر عطا حسنپور، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی لرستان، در گفتگو با خبرنگار روزنامه اطلاعات، «ثمره تلاش جمعی پژوهشگران، کارشناسان و مردم این استان» دانست.
دره خرمآباد، با غارهای پیش از تاریخ خود، بهعنوان یکی از کهنترین زیستگاههای انسان در ایران و جهان شناخته میشود. این منطقه با قدمتی بیش از ۶۳ هزار سال، شواهدی از زندگی انسانهای نئاندرتال و هوشمند را در دل خود جای داده است. در تیرماه ۱۴۰۴، غارهای پارینهسنگی دره خرمآباد در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیدند.
مجموعه غارهای پیش از تاریخ دره خرمآباد شامل شش غار و یک پناهگاه صخرهای است: غار کلدر: قدیمیترین اثر شناساییشده در دره خرمآباد با قدمتی حدود ۶۳ هزار سال.غار یافته: دارای لایههای فرهنگی مربوط به دوران پارینهسنگی جدید با قدمتی حدود ۴۰ هزار سال.غار کنجی: با قدمت ۵۰ هزار سال، که در دهه ۱۹۶۰ میلادی توسط یک باستانشناس آمریکایی مورد بررسی قرار گرفت.غار گیلوران: یکی از غارهای مهم دره خرمآباد که شواهدی از زندگی انسانهای نخستین در آن یافت شده است.غار قمری: با قدمتی ۵۰ هزار سال، متعلق به دوره پارینهسنگی میانه و محل زندگی نئاندرتالها.پناهگاه صخرهای گرارجنه: دارای شواهدی از هر دو دوره پارینهسنگی میانه و جدید، از جایگاه ویژهای برخوردار است.
ثبت جهانی غارهای پیش از تاریخ دره خرمآباد، نهتنها یک دستاورد فرهنگی برای ایران محسوب میشود، بلکه فرصتی برای معرفی شایسته فرهنگ و تاریخ کهن لرستان در سطح بینالمللی فراهم کرده است. این رویداد میتواند به پیشرانی مؤثر در حوزههای توسعه گردشگری، جذب سرمایهگذاری داخلی و خارجی، ایجاد زیرساختهای جدید و افزایش اشتغال در منطقه تبدیل شود.
آغاز مسیر؛ از قلعه تا غارها
فکر ثبت جهانی ابتدا تنها بر قلعه تاریخی فلکالافلاک متمرکز بود؛ بنایی باشکوه که قرنها نماد لرستان محسوب میشود. اما باستانشناسان بهویژه پژوهشگران حوزه پارینهسنگی معتقد بودند که غارهای دره خرمآباد ارزش علمی بینظیری دارند و میتوانند پروندهای جهانی را غنا بخشند.
دکتر عطا حسنپور تأکید کرد: «اختلافنظرهایی میان طرفداران قلعه و طرفداران غارها وجود داشت، اما در نهایت همگی به این نتیجه رسیدیم که ترکیب این دو عنصر، هویتی جامعتر و منحصربهفردتر برای پرونده خواهد ساخت.» مسیر تهیه پرونده جهانی آسان نبود. برخی نهادها معتقد بودند که تمرکز بر قلعه کفایت میکند و افزودن غارها تنها روند را دشوارتر میسازد. از سوی دیگر، ارتباط دادن یک سازه تاریخی با محوطههای پیشتاریخی برای برخی کارشناسان پرسشی جدی بود.
دکتر حسنپور میگوید: «ما تلاش کردیم با مستندات باستانشناسی و روایتهای تاریخی نشان دهیم که این دو بخش در یک چرخه طبیعی و انسانی به هم پیوستهاند. غارها سرآغاز حضور انسان در این درهاند و قلعه نماد تداوم حیات اجتماعی و سیاسی در همان فضا.»
یافتههای ارزشمند باستانشناسی
کاوشهای علمی در غارهایی چون «کلدر»، «یافته»، «قمری»، «هومیان» و «کنجی» به کشف انبوهی از ابزارهای سنگی، بقایای انسانی و حیوانی و شواهد زیست انسان در دورههای مختلف پارینهسنگی انجامید. این یافتهها نهتنها جایگاه لرستان را در تاریخ بشر تثبیت کرد، بلکه نگاه جهانیان را نیز به خود جلب نمود.
به گفته مدیرکل میراث فرهنگی لرستان: «مهمترین یافتههای ما نشانههای همزیستی نئاندرتالها و انسانهای هوشمند در این دره است. چنین شواهدی در سطح جهان بسیار کمیاب است و ارزش پرونده را دوچندان کرد.»
انتشار نتایج این کاوشها در مجلات معتبر علمی جهان، و همکاری دانشگاههایی چون رایس و یل آمریکا و توبینگن آلمان، نقش مهمی در پذیرش پرونده نزد یونسکو ایفا کرد.
دشواریهای مسیر؛ از بروکراسی تا مقاومتهای محلی
اما مسیر تنها علمی نبود. پژوهشگران با چالشهای مالی و اداری دستبهگریبان بودند. بروکراسی طولانی، کمبود بودجه و گاه بیتوجهی برخی مسئولان روند را کند میکرد.
از سوی دیگر، مقاومتهای اجتماعی نیز وجود داشت. برخی جوامع محلی که سالها در نزدیکی یا داخل غارها زندگی و دامداری میکردند، حاضر به ترک محل نبودند. در برخی موارد حتی درگیریهای محلی رخ داد. اما به گفته حسنپور: «با گفتوگو و ارائه برنامههای حمایتی توانستیم این موانع را پشت سر بگذاریم. در واقع مشارکت مردم محلی کلید موفقیت ما بود.»
پیوند غارها و قلعه فلکالافلاک
برای تثبیت پیوند غارها و قلعه، تصمیم گرفته شد بخشی از یافتههای باستانشناسی به قلعه منتقل شود. بدین ترتیب «موزه پارینهسنگی» در دل فلکالافلاک شکل گرفت. بازدیدکنندگان امروز در این موزه میتوانند ابزارهای سنگی انسانهای نخستین، بقایای حیوانات شکارشده و اشیای کشفشده در غارها را در کنار آثار تاریخی دورههای اسلامی مشاهده کنند. این پیوند ملموس میان گذشته دور و تاریخ متأخر، نقطه قوتی بود که پرونده را نزد یونسکو متمایز ساخت.
لحظهای فراموشنشدنی؛ ثبت جهانی
پس از سالها تلاش، دفاعهای علمی و مستندسازی، پرونده «دره خرمآباد» سرانجام در نشست کمیته میراث جهانی یونسکو پذیرفته شد.
دکتر حسنپور آن لحظه را چنین توصیف میکند: «وقتی خبر ثبت جهانی رسید، همه سختیها از یاد رفت. ما سالها با چالشها جنگیده بودیم و حالا نتیجهای جهانی و ماندگار به دست آمده بود. این افتخار فقط برای لرستان نبود؛ برای ایران بود.»
ثبت جهانی دره خرمآباد پایان مسیر نیست. بلکه آغاز مسئولیتی سنگینتر است. اکنون ضرورت دارد برنامههای حفاظت، مرمت و گردشگری پایدار با دقت بیشتری دنبال شود.
مدیرکل میراث فرهنگی لرستان میگوید: «ما باید غارها را در برابر تهدیدهای طبیعی و انسانی حفظ کنیم، مسیرهای دسترسی ایمن ایجاد کنیم و گردشگری مسئولانه را توسعه دهیم. در عین حال، پژوهشهای علمی نباید متوقف شود. همکاری دانشگاهها ادامه خواهد داشت.»
او همچنین به نقش جوامع محلی اشاره میکند: «ساکنان منطقه باید از مزایای اقتصادی این ثبت جهانی بهرهمند شوند. تنها در این صورت است که حفاظت پایدار خواهد بود.»
میراثی برای نسلهای آینده
یکی از برنامههای در دست اجرا، آموزش دانشآموزان در قالب طرح «زنگ میراث» است. با این طرح، نوجوانان و جوانان لرستانی با تاریخ و هویت کهن خود آشنا میشوند و حس تعلق بیشتری نسبت به میراث فرهنگی پیدا میکنند. همچنین توسعه زیرساختهای گردشگری، ایجاد اقامتگاههای بومگردی، و معرفی ظرفیتهای فرهنگی لرستان به گردشگران داخلی و خارجی و گردشگری ویژه از غارها در دستور کار قرار دارد.
ثبت جهانی «دره خرمآباد» بیش از یک دستاورد فرهنگی است. این پرونده روایتگر پیوند گذشته و آینده، علم و فرهنگ، تلاش پژوهشگران و مشارکت مردم است. سالها صبر و کاوش سرانجام نتیجه داد و امروز لرستان نهتنها در تاریخ ایران، بلکه در حافظه جهانی بشر جایگاهی ویژه یافته است.
این ثبت جهانی فرصتی است برای توسعه گردشگری، معرفی بهتر هویت ایرانی و انتقال میراث به نسلهای آینده. فرصتی که اگر با برنامهریزی دقیق همراه شود، میتواند لرستان را به یکی از مقاصد مهم گردشگری فرهنگی جهان تبدیل کند.
