اسما پورزنگی‌آبادی - روزنامه اطلاعات| دهه‌شصتی‌های کرمانی، آخرین نسلی هستند که در دوران کودکی و نوجوانی، طنین خوش ضربات پیاپی چکش مسگران را در زیر طاق‌های بلند بازار تاریخی شهر می‌شنیدند. 
از میانه‌های دهه ۱۳۸۰ خورشیدی اما میراث‌فرهنگی تشخیص داد چکش سنگینی که مسگرها می‌زنند، لرزه‌هایی ایجاد می‌کند که ممکن است به بنای تاریخی بازار آسیب بزند. بنابراین، کف بازار مسگری، سنگفرش و سندان‌ها از جلوی حجره‌ها برچیده و چکش زدن ممنوع و کوره‌ها سرد شد و مسگرها از بازار تارانده شدند. مسگری اما هنوز زنده است؛ اگرچه دیگر رونق گذشته را ندارد.

مرتضی شجاع، هنرمند صنایع‌ دستی و نایب‌رئیس انجمن صنایع ‌دستی اتاق بازرگانی کرمان، با اشاره به اهمیت مسگری در کرمان و تاریخ طولانی‌ آن می‌گوید: پرچم (درفش) کشف‌شده از سایت باستانی شهداد، قدیمی‌ترین صفحه قلم‌زنی دنیاست. علاوه‌ براین از قرن‌ها پیش، فن ذوب فلزات به‌ویژه مس در کرمان وجود داشته که شناسایی کارگاه‌های ذوب در سایت‌های باستانی متعدد در استان، گواه آن است. در قدیم از فلز مس، بیشتر برای تولید ظروف موردنیاز استفاده می‌کردند. ظروف مسی، یکی از کالاهای اقتصادی در کرمان است که از هزاران سال گذشته تا امروز، خریدوفروش می‌شود. 

یکی از بخش‌های بازار کرمان، مجموعه تاریخی گنجعلی‌خان است که پیشینه آن به دوران صفویه می‌رسد. بخش شمالی این مجموعه از زمان احداث تاکنون، کاملا به مسگری اختصاص داشته که نشان‌دهنده پویایی این پیشه در کرمان است. افزون بر این، مسگری، کسب‌وکار خانوادگی کرمانیان بوده و نشانگر درآمد پایدار آن است؛ ازاین‌رو تا به امروز به همین شیوه ادامه یافته است. 

به گفته وی، یکی از دلایل رونق مسگری در کرمان، نزدیکی مسگران به بازار خرید ماده اولیه است که موجب شده در سده‌های گذشته، ظروف مسی با قیمتی ارزان‌تر از دیگر مناطق در کرمان تولید شود. 

مرتضی شجاع با بیان این‌که متأسفانه در حال حاضر، نسل جدید تمایل به تولید این محصول را از دست داده و به واسطه‌گری رو آورده، می‌افزاید: تولید ظروف مسی با دست نیز بسیار کاهش پیدا کرده است. با رواج تکنولوژی‌ و دستگاه‌های جدید، از چکش‌خوری فاصله گرفته‌ و تا حد زیادی از تولید آثار کاملا دستی دور شده‌ایم. در کارگاه‌ها دستگاه‌ها جای نیروی انسانی را گرفته است. درواقع، ورود فناوری موجب شده که هنر مسگری در کرمان، بازسازی و به صنعتی روبه‌رشد تبدیل شود.

تولید انبوه با ماشین

محسن اشرف، هنرمند و عضو یکی از خانواده‌های معروف و باسابقه مسگری در کرمان است که این هنر را نسل‌اندرنسل ادامه داده و تا به امروز رسانده‌اند. او درحال‌حاضر، رئیس اتحادیه صنف فرش دستباف، مس و صنایع ‌دستی کرمان است.

اشرف در پاسخ به پرسش گزارشگر روزنامه  اطلاعات که مسگری امروز چه تفاوت‌هایی با گذشته پیدا کرده است، می‌گوید: ما مسگری را تولید ظروف مسی از جمله قابلمه (کُماجدان)، سینی، آبکش‌های بزرگ پلویی، بشقاب، کاسه و هر نوع ظرف دیگری می‌دانیم که در آشپزخانه استفاده می‌شود. تقریبا از دهه ۱۳۶۰ که قالب‌های ماشینی وارد بازار شد، کارهای دستی برای تولید این ظروف کاهش پیدا کرد؛ البته هنوز تقاضا برای برخی از ظروف ازجمله ساخت «دیگ نیچه» مسی برای تولید عرق نعنا و گلاب وجود دارد و برخی از مسگرها این دیگ‌ها را با دست می‌سازند، اما عمده تولیدات، ماشینی شده است. 

استادکاران مسگر در گذشته برای ساخت یک قابلمه که در گویش کرمانی به آن «کُماجدون» می‌گوییم، یک روز از صبح تا ظهر وقت می‌گذاشتند و دوسه نفر هم مشغول می‌شدند، اما امروزه با دستگاه در این مدت‌زمان، شاید صد قابلمه مسی تولید شود. 

روزگار گذشته مسگری

رئیس اتحادیه صنف فرش دستباف، مس و صنایع‌دستی کرمان در پاسخ به این پرسش که آیا ماشینی شدن مسگری بر کیفیت تولیدات هم تأثیرگذاشته است، می‌گوید: قیمت مس در میزان مسی که برای تولید ظروف به‌کار می‌رود تأثیر گذاشته است؛ قبلا که مس ارزان‌تر بود وزن یک کماجدان بزرگ امام حسینی (دیگ‌های بزرگی که در کرمان بیشتر برای پخت آبگوشت مُتنجَنه به‌کار می‌رود) به ۹۰ کیلو می‌رسید، اکنون اما ورقه‌های نازک‌تری به‌کار می‌رود تا وزنش کمتر و قیمتش مناسب‌تر شود. 

اشرف، روزگاری را به‌یاد می‌آورد که پدر مرحومش در بازار تاریخی شهر کرمان مسگری می‌کرد. او می‌گوید: حدود ۷۰سال پیش، هم زنده‌یاد پدرم و هم دیگر مسگرها در مغازه‌هایشان کوره‌های زغال‌سنگی داشتند.
شمش‌های مسی به‌صورت استوانه‌هایی با ضخامت ده و قُطر سی سانتی‌متر وجود داشت که چون از لحاظ ظاهری شبیه قرص‌های شیمیایی بود، به آن قرص مس می‌گفتند. این مس را داخل کوره می‌گذاشتند، سرخ که می‌شد آن را از کوره خارج کرده و داخل پاتیل آب می‌انداختند. جنس این پاتیل‌ها در گذشته سنگی بود و بعد مسی شد. وقتی مس گداخته‌شده داخل این آب قرار می‌گرفت چیزی شبیه پوست پیاز از آن جدا و خاکِه‌خاکِه شده و در پاتیل، ته‌نشین می‌شد.

کسانی که کاشی‌کاری می‌کردند سالی یک ‌بار برای لعاب روی کاشی، این خاکه‌ها را می‌خریدند. امروزه این خاکه با فناوری‌های نوین و با عمل الکترولیز تهیه می‌شود.

در مرحله بعد، مس را از آب خارج کرده و روی سِندان میگذاشتند و دو نفر به‌صورت پیوسته و ساعت‌ها آن را چکش می‌زدند و همزمان این مس را می‌چرخاندند تا همه سطح آن چکش بخورد. آن‌قدر این کار تکرار می‌شد تا ورق نازک مسی با قطر شصت هفتاد سانتی‌متر به‌دست آید. 

اکنون دیگر این روش به‌کار گرفته نمی‌شود، کوره‌های حجره‌های مسگری بازار کرمان برچیده شده و ورقه‌های مسی در کارخانه‌های نَوَرد و به‌صورت صنعتی تولید می‌شود. 

خرید مس از بورس

اشرف در ادامه، برخی از مشکلات مسگرها را برمی‌شمارد و می‌گوید: تقریبا از میانه‌های دهه ۱۳۸۰ خورشیدی، ورق مس را به بورس فلزات بردند که هنرمندان صنایع‌ دستی مسی هم باید آن را از بورس تهیه کنند. مسی که قیمت هر کیلوگرم آن ۳۶ هزار تومان بود اینک به ۷۵۰ هزار تومان رسیده است. این ورق خام باید به قابلمه و سینی و بشقاب و سایر ظروف و کالاهای تزیینی تبدیل شود که با محاسبه اجرت کارگر، حداقل ۵۰ درصد باید به قیمت آن اضافه شود، ولی تولیدکنندگان اکنون تنها ۲۰ درصد به قیمت آن اضافه می‌کنند. 

افزون بر این، ظرف مسی پس از ساخت به سفیدگری با قلع هم نیاز دارد؛ چون اگر مس به‌ رنگ اصلی یعنی قرمز بماند پس از مدتی که آب به آن می‌رسد، اکسیده می‌شود و برای سلامتی، زیان دارد. ما اما معدن قلع در ایران نداریم و قلع موردنیاز از مالزی یا شیلی وارد می‌شود که قیمت هر کیلوگرم آن در اوایل آذرماه امسال، حدود سه میلیون و دویست هزار تومان بوده است. سفیدگری هر کیلوگرم مس ۵۰ تا ۶۰ هزار تومان هزینه می‌برد. در نهایت، کالایی که با این زحمت ساخته شده در بازار کیلویی ۹۰۰ تا ۹۵۰ هزار تومان فروخته می‌شود؛ درحالی‌که اگر قرار باشد قیمت واقعی لحاظ شود هر کیلوگرم آن حدود یک میلیون و دویست هزار تومان است. تولیدکنندگان، سود خود را بسیار کاهش داده‌اند تا مشتری حفظ شود.

رکود سنگین در بازار

با آن‌که مس‌های ساخته‌شده به قیمت واقعی عرضه نمی‌شود، بازار همچنان راکد است؛ چرا که توان خرید مردم پایین است.

اشرف می‌گوید: مرحوم پدرم می‌گفت در گذشته وقتی خانواده‌ها برای خرید عروسی به بازار می‌آمدند حتما به مسگرها هم مراجعه می‌کردند و سفارش تولید انواع ظروف آشپزخانه را می‌دادند که به‌طور میانگین وزن آن به یک‌صد کیلوگرم می‌رسید، اما اکنون گاهی دوسه روز می‌شود که مسگرهای بازار کرمان، حتی یک مشتری ندارند. تنها روزهای آخر هفته کسانی که هنوز سنتی زندگی می‌کنند و از مناطق اطراف شهر کرمان برای خرید به بازار می‌آیند، ممکن است ظرف مسی هم بخرند. در بقیه روزهای هفته، فقط گردشگران و مسافران ممکن است خریدی انجام بدهند که آن هم بیشتر وسایل تزیینی مسی مثل گلدان و جام مسی و مانند آن است. 

معافیت صوری 

رئیس اتحادیه صنف فرش دستباف، مس و صنایع‌ دستی کرمان، یکی دیگر از مشکلات تولیدکنندگان مس را مربوط به مالیات بر ارزش‌افزوده می‌داند. او می‌گوید: مجلس تصویب کرده که صنایع ‌دستی تولید داخل، از مالیات بر ارزش‌افزوده معاف هستند. با این حال، کارخانه‌هایی که ما از آن‌ها ورق مس می‌خریم، می‌گویند این ورقه برای سایر صنایع هم استفاده می‌شود، بنابراین، ۱۰ درصد ارزش‌افزوده را از تولیدکننده می‌گیرند، ولی ما نمی‌توانیم این مبلغ را از مشتری بگیریم. برای حل این مشکل، پیگیری‌هایی انجام داده‌ایم. یکی از مسئولان ملی گفتند این ۱۰ درصد را روی قیمت تمام‌شده کالاها حساب کنید، ولی در این زمینه مشکلاتی وجود دارد. پیشنهاد داده‌ایم از هر کس که پروانه کسب تولید مس را دارد ارزش‌افزوده نگیرند. امیدوارم دولت چهاردهم برای این مشکل چاره‌اندیشی کند تا مسگرها از پرداخت آن معاف شوند.