جلال رفیع - ضمیمه ادب و هنر روزنامه اطلاعات: 

از من رمقی به سعی ساقی مانده است
وز صحبت خلق، بی‌وفاقی مانده است
از بادۀ نوشیـن قـدحـی بیـش نمانـد
از عمـر ندانم که چه باقی مانده است

«در سنه ستّ و خمسماه (۵۰۶ هـ)  به شهر بلخ در کوی برده‌فروشان در سرای امیر ابوسعد، خواجه امام عمر خیّامی و خواجه امام مظفر اسفرایی نزول کرده بودند و من بدان خدمت پیوسته بودم. در میان مجلس عشرت، از حجّةالحق عمر خیامی شنیدم که او گفت گور من در موضعی باشد که هر بهاری شمال برمن گل‌افشان می‌کند.

مرا این سخن مستحیل نمود. دانستم که چنویی گزاف نگوید. چون در سنه ثلاثین (۵۳۰ هـ) به نشابور رسیدم، چند سال بود تا آن بزرگ روی در نقاب خاک کشیده بود و عالم سفلی از او یتیم مانده و او را بر من حق استادی بود. آدینه‌ای به زیارت او رفتم و یکی را با خود ببُردم که خاک او به من نماید.

 مرا به گورستان حیره بیرون آورد و بر دست چپ گشتم. در پایین دیوار باغی خاک او دیدم نهاده و درختان امرود و زردآلو سر از آن باغ بیرون کرده و چندان برگ شکوفه برخاک او ریخته بود که خاک او در زیر گُل پنهان شده بود. و مرا یاد آمد آن حکایت که به شهر بلخ از او شنیده بودم. گریه بر من افتاد که در بسیط عالم و اقطار ربع مسکون، او را هیچ جای نظیری نمی دیدم. ایزد تبارک و تعالی جای او را در جنان کناد بمنّه و کرمه».

حکایت زیبای مرگ خیام و گور گُل اندود خیام را مرحوم نظامی عروضی سمرقندی در «چهار مقاله» معروفش آورده است. چنان که خواندیم. خیّام با مرگ، چنین راحت و روان و شاعرانه و گل گونه برخورد کرده است. چنان از گور گفته است که انگار از گُل سخن رفته است. گویی باید در این مصرع حافظ نیز، «که بسی گل بدمد باز و تو در گل باشی»، گُل و گِل را باهم معاوضه کرد!  نظامی از قول خیام گفته است که «شمال» بر من گل افشان کند. در گویش خراسانی، «شمال» هم به معنای باد شمالی است و هم به معنای باد  به صورت   مطلق. چنان که هنوز هم همین گونه به کار می رود. 

اما مرگ  واژه مهیبی است که همه از آن می‌گریزند. حتی از شنیدنش. مگر قلیلی از آدمیان که با مرگ زندگی می‌کنند. خیّام، مرگ را وارد زندگی کرده بود. هر روز خبر مرگ عزیزی، دوستی، آشنایی، غریبی و غریبه‌ای را می‌شنید. در اندیشه فرو می‌رفت و آنگاه می‌گفت:

تـا دسـت به اتّفــاق بـرهـم نزنیم
پـایـی ز نشـاط بر سـر غـم نزنیـم
خیزیم و دمی زنیم پیش از دم صبح
کاین صبح بسی دمد که ما دم نزنیم

خیّام در آن رباعی صدرنشین، واژه ترکیبی «بی‌وفاقی» را چنان به کار گرفته که هم  ضرورت قافیه را تأمین کرده باشد و هم موسیقی اش و شکل حروفش «بی‌وفایی» را در ذهن تداعی کند. و در این رباعی دیگر واژه دو حرفی «دم» را چنان ظریف و هنرمندانه به بازی گرفته است که در یک بیت توانسته است معادل چهار مفهوم را بگنجاند.

۱- می ۲- وقت (اول وقت) ۳- طلوع ۴- نفس. الف ـ باده سحری و صبوحی زدن یا (کنایتاً) نجوا کردن با دوست و مناجات و معاشقه با محبوب، 
ب ـ در نزدیکی بامداد یا (تأکیداً) سر وقت و در وقت مناسب حال، ج ـ مکّرر طلوع کردن و فرارسیدن صبح، د ـ در عین سکوت و مرگ و فرو خفتن‌مان در دیار خاموشان. همان که حافظ نیز دو قرن بعد  از خیام مورد تأکید قرار داده است.

«وقت» را غنیمت دان، آنقَدر که بتوانی
حاصل از حیات ای دوست، این «دم» است تا دانی

خیّام، مرگ محتوم آدمی را به کرّات و با  تعبیرات مختلف یادآور می‌شود. گاه چنین به نظر می‌رسد که اعتراض می‌کند. گاه گویی این پدیده را ظالمانه و ناعادلانه می‌داند. گاه در مقام داوری شتابزده نیز پنداری که مرگ را پوچی و پایان همه چیز نشان می‌دهد.

امّا خیّام علاوه بر توجه به آنچه در گزارش‌های دینی آمده و  او خود نسبت به آن وقوف داشت، اساساً فیلسوف و متفکّر بود و در قرن پنجم و ششم هجری می‌زیست و بعید می‌نماید که حتی حساب احتمالات را هم نادیده بگیرد و بالاتر از طبیعت را در همۀ کاینات لایتناهی، قاطعانه انکار کند. حداکثر این است که دغدغۀ عقلی و خارخار فکری و فلسفی را بازتاب داده است. 

امّا تفسیر معقول‌تر این است که: خیّام، مخاطب خود را به حقیقت دیگری رهنمون شده است: «صرف نظر از چیستی و چرایی و جنگ و جدال لفظی و فضل‌نمایانه و فخرفروشانه بر سر هستی و نیستی (که جایگاهش در علم کلام است و فلسفه و در میان اصحاب مدرسه)، تلاش کن که «وقت» را پیش از فرا رسیدن مرگ غنیمت بدانی و حداکثر بهره‌ را از آن ببری». همان حقیقتی که بعدها در کلام حافظ هم شاید متأثّر از خیام، به زیبایی منعکس شده است:

فرصت شمار صحبت، کز این دو راهه منزل
چون بگذریم، دیگر نتوان به هم رسیدن

با مرگ دو گونه می‌توان مواجه شد:

ـ رو به قبله خوابیدن و تسلیم شدن و خون خوردن و خود را در قبر غم مدفون کردن و دست از همه چیز برداشتن؛ چنان که برخی از زاهدان و صوفیان و راهبان و حتی روشنفکران چنین می‌کرده‌اند یا برخی از پوچ‌گرایان و پوک‌شدگان و تن به اعتیاد دادگان یا حتی برخی از حاکمان و ستمگران و فرصت‌طلبان. 

ـ امّا مواجهۀ دوم این است که «خردورزی» و «شادابی» را برگزینی و نیز «بهره‌گیری از طبیعت» را و «انسان‌ دوستی»را. و آنگاه دست «اتّفاق» برهم زدن و پای «نشاط» بر سر غم زدن را.

اجرام که ساکنان این ایواننـد
اسبـاب تـردّد خـردمنـداننـد
هان تا سر رشته خرد گم نکنی
کانان که مدبّرنـد سرگردانند!

رفت و آمد سیّارات و مجموعۀ آنچه در کاینات و کهکشان‌ها می‌گذرد، هم بستر تداوم زندگی و ادامه نسل بشری است و هم خود از موجبات تردّد و تأمّل و تردید و تشکیک و تحقیق ارباب عقل و تعقّل است. عقل، کنجکاو است و پرسه‌زن و فضول و «بوالفضول».

و در همان حال که باید خردمندانه، راه را در برابر عقل باز گذاشت، نباید تا لحظۀ مرگ به انتظار نشست و فرصت عمر نقد را از دست داد. شاید عقل نتواند به ذات و به کُنه همۀ پدیده‌ها برسد. «عقل» پیغمبر آدمی است، پیغمبر باطنی است، امّا گاه با «عجز» همکاسه و هم پیاله است.

کس مشکل اسـرار اجل را نگشـاد
هم یک قدم از دایره بیـرون ننهـاد
تـا مـی‌نگـرم زمبتـدی تـا استــاد
عجز است به دست هر که را مادر زاد!

امّا نکته ذوقی و موسیقایی در رباعی خیام این است که عبارت «پایی ز نشاط» را به گونه ای آورده، که «پاییز نشاط» را هم از حیث صوتی و موسیقی کلام به ذهن می آورد. و من، هم معنای اصلی را می فهمم که باید پای نشاط را بر سر غم بکوبیم و در میدان غم با نشاط  پایکوبی کنیم. هم معنای فرعی را که نباید گذاشت پاییز نشاط بر ما غلبه کند و تعیین کننده فصل تلخ و غمگنانه ی زندگی مان باشد. حتی پاییز نشاط و خزان شادی را هم باید بر فرق غم بکوبیم و تبدیل به بهارش کنیم. البته این صرفاً یک حسَ موسیقایی و ذوقی است و لاغیر.