اروپاییان طی قرنهای هجدهم و نوزدهم با انقلاب صنعتی و اختراع ماشین بخار توانستند کارخانهها و صنایع خود را به نیروی موتور بخار مجهز کنند و در اثر این پیشرفت اساسی، میزان تولید کارخانجات آنها افزایش چشمگیری یافت و در کنار آن قیمت تمام شدهی تولید نیز کاهش قابل ملاحظهای پیدا کرد. یعنی محصولات تولیدی غرب در تعدادی افزونتر و در کنار آن با قیمتی ارزانتر تولید شد، به شکلی که ممالک غیرصنعتی نمیتوانستند با کشورهای مدرن رقابت اقتصادی کنند. در این دو قرن اقتصاد ایران به مانند سایر ممالک سنتی جهان روز به روز در برابر سلطهی تجاری غرب ضعیفتر میشد و تراز بازرگانی ایران منفی شده بود.
لذا در این دوره سلطهی اقتصادی و در پی آن سلطهی سیاسی قدرتهای جهانی بر ایران روزافزون شده بود. در دورهای که ایران با ساختار سنتی اقتصادش توانایی نداشت تا با جهان صنعتی رقابت کند، تنها تولیدات کشاورزی میتوانست مزیتی برای اقتصاد ایران و صادراتش به حساب آید. لذا با توجه به مصرف گستردهی دخانیات در جهان و امکان تولید این محصولات در ایران، مهمترین منبع درآمد اقتصادی ایران عصر ناصری از صادرات توتون و تنباکو تأمین میشد.
توتون و تنباکو در قارّهی آمریکا گیاهی خودرو بود که سرخپوستها از دود برگهای آن استفاده میکردند. پس از کشف این قارّه بود که این محصول به سایر نقاط جهان رفت و کاشت آن در سرزمینهای مختلف متداول شد. پرتغالیها پس از اشغال جزیره هرمز در سال ۱۵۱۴ میلادی توتون را برای اولین بار به ایران آوردند. در قرن هفدهم میلادی کاشت توتون و تنباکو از اروپا به ایران آمد و رواج یافت.۱
در ایران دوره قاجاریه این محصول به مهمترین کالای صادراتی ایران تبدیل شد. حدود هشتاد درصد صادرات تنباکوی ایران به عثمانی بود.۲ بازرگانان ایرانی در استانبول تجارت توتون و تنباکوی ایران را انجام میدادند. درآمد حاصل از این تجارت به ایران بازمیگشت و اقشار مختلف مردم از کشاورزان تا کسبه و تاجران از این امر سود میبردند و معاش خود را تأمین میکردند. دولت ایران نیز از مالیات و عوارضی که به توتون و تنباکو و صادرات آن بسته بود، درآمد قابل ملاحظهای به دست میآورد.
از زمان صفویه پیوند میان روحانیت شیعه و بازاریان ایران شکل گرفت و به تدریج استحکام یافت.روحانیون عالی رتبه شیعی که در شهرهای مختلف حضور داشتند ملجأ اقشار مختلف مردم در برابر عوامل حکومتی بودند. با به قدرت رسیدن سلسلهی قاجاریه و احترامی که شاه و عوامل حکومتی برای علما قائل بودند، روحانیون بیشتر میتوانستند مانع از اجحاف عوامل حکومتی به مردم شوند. روحانیون شیعه علیرغم احترامی که نزد حکومتگران قاجاری داشتند، به قدرت آنها وابسته نبودند و استقلال مادی و معنوی خود را حفظ کرده بودند، زیرا درآمدشان از وجوهاتی تأمین میشد که شیعیان به آنها تقدیم میکردند. تجار، اصناف و مالکین در کنار سایر اقشار جامعه احترام زیادی برای مجتهدین قائل بودند و وجوهات شرعی خود را به آنها میدادند.
درآمد قسمت قابل ملاحظهای از بازاریان ایران از فروش توتون و تنباکو به دست میآمد و رونق و یا رکود تجارت تنباکو میتوانست معیشت آنها را تحت تأثیر قرار دهد. این در حالی بود که معیشت روحانیون و طلاب شیعه وابسته به دریافت وجوهات شرعی از شیعیان و به ویژه بازاریان بود و به تبع زندگی آنها نیز از رکود یا رونق تجارت توتون و تنباکو تأثیر میپذیرفت.
بریتانیا بر روی تجارت دخانیات در ایران و عثمانی حساب ویژهای باز کرده بود و در پی به دست آوردن انحصار تجارت این کالای پرسود برای خود بود. لذا تالبوت تاجر بریتانیایی در سفر آخر ناصرالدین شاه به اروپا و انگلستان در پی گرفتن امتیاز انحصار تجارت دخانیات ایران برآمد و در پی رایزنی با شاه و صدراعظم ایران این امتیاز را به دست آورد. ناصرالدین شاه در ۲۷ رجب ۱۳۰۷ هجری قمری امتیاز انحصار خرید و فروش توتون و تنباکو را به مدت پنجاه سال در انحصارتالبوت و شرکایش قرار داد. تالبوت نیز متعهد شد تا هر سال پانزده هزار لیره انگلستان را به خزانه ایران بپردازد و در کنار آن یک چهارم سود تجارت تنباکو را نیز به دولت ایران اختصاص دهد.۳
تالبوت در انگلستان شرکتی به نام رژی تأسیس کرد و مأموران انگلیسی و ایرانی شرکت رژی برای به اجرا درآوردن امتیاز انحصار تنباکو در اقصی نقاط مملکت فعال شدند. با اعلام اعطای امتیاز تنباکو در روزنامهها و قبل از اجرایی شدن مفاد این امتیازنامه، انتقاد و اعتراض نسبت به آن شروع شد. روزنامه ترکی زبان «صباح» با گزارش خبر اعطای این امتیاز، حکومت ایران را مورد نکوهش قرار داد، به این علت که چنین امتیاز با ارزشی در برابر دریافت مبلغی کم به یک شرکت خارجی واگذار شده بود. روزنامه اختر ترجمهی فارسی این مقاله را منتشر کرد و اطلاعات لازم نسبت به مفاد انحصارنامه و نتایج آن را به اطلاع افکار عمومی ایرانیان داخل و خارج مملکت رساند.۴
در کنار این اخبار سید جمالالدین اسدآبادی نیز علیه امتیاز انحصار تنباکو شروع به اطلاعرسانی کرد که به تبعید وی از ایران انجامید. اعطای این امتیاز همزمان با وضعیت خراب و نابسامان مملکت بود ، لذا تبعید سید جمال نه تنها از بار مخالفت علیه شاه نکاست، بلکه در داخل و خارج ایران بیشتر از عدل و آزادی سخن گفتند.۵
مردم که امید به بقا نداشتند راه اعتراض به حکومت را در پیش گرفتند. این درحالی بود که حکومت از « شوریدگی خیالات عامه» و انفجار جامعه نگران بود.۶
تجار از ابتدا و مقارن با انتشار این امتیازنامه با انتشار شبنامهای با واگذاری انحصار دخانیات به «اجانب» مخالفت کردند.۷
آنها با یادآوری سرنوشت هند، واگذاری انحصار دخانیات به فرنگیان را مقدمهای برای تصرف ایران میدانستند.۸
لذا مقارن با حضور تالبوت در تهران، به شاه نامه نوشتند و به امتیازنامه اعتراض کردند. شاه هم از تالبوت خواست که در ابتدا با تاجران ایرانی مدارا کند و به رجال حکومتی نیز دستورداد تا با مخالفان وارد رایزنی شوند تا رضایت آنها را به دست آورند.۹
دولت روسیه که در رقابت با انگلستان در ایران فعال بود، از واگذاری امتیاز اقتصادی مهمی چون انحصار دخانیات به یک سرمایهدار انگلیسی ناراضی بود و سفارت روسیه در ایران تمام تلاش خود را به کار می برد تا شاه را وادارد تا امتیاز انحصار دخانیات به شرکت رژی را لغو کند.۱۰
وضعیت کشاکش روسیه و بریتانیا بر سر امتیاز رژی به گونهای شده بود که شاه در اثر فشار سیاسی این دو قدرت پریشان خاطر شده بود.۱۱
با ورود نمایندگان شرکت رژی در ایران نارضایتیهای عمومی آغاز شد ، نمایندگان خارجی شرکت رژی هم با اتباع ایران بدرفتاری میکردند و هم به عوامل حکومتی در ولایات بیاعتنا بودند.۱۲
این گونه رفتارها به تدریج این تصور را درمیان ایرانیان به وجود آورد که ایران به سرنوشت هند دچار شده است.۱۳
از همین روی بود که روحانیون شیعه و تجار در همکاری با یکدیگر حرکت اعتراضی علیه انحصار دخانیات را شروع کردند. روحانیون به لحاظ باورهای مذهبی تسلط غیرمسلمانان بر زندگی و مقدرات مسلمین را نمیپذیرفتند و تاجران نیز تسلط شرکت انگلیسی رژی بر مهمترین بازار ایران را هم مخالف با منافع اقتصادی خود و هم مغایر با باورهای مذهبی و غیرت میهنی ایرانیان میدانستند. این اتحاد جنبشی مهم را علیه حاکمیت قاجاری شکل داد و تجربهای برای همکاری آیندهی علما و بازاریان در جنبش مشروطیت شد.
این جنبش روندی طولانی و چند ماهه داشت و شهرهای مختلف را درگیر اعتراض علیه امتیاز رژی کرد. تبریز، شیراز، اصفهان، مشهد و تهران هر کدام با محوریت علمای این شهرها درگیر اعتراض عمومی شدند و خواهان لغو امتیاز انحصار توتون و تنباکو شدند. در برخی از شهرها حکومت وارد مقابله با معترضان شد و در برخی دیگر از شهرها حاکمان راه مدارا را در پیش گرفتند. تا اینکه معترضین از مرجع شیعیان میرزای شیرازی کمک خواستند. در ابتدا میرزای شیرازی با ارسال تلگراف برای شاه و صدراعظم خواهان ابطال این امتیازنامه شد، ولی حکومت از پذیرش این درخواست محترمانه سر باز زد.
سرانجام کسب تکلیفِ علمای اصفهان از میرزای شیرازی سبب شد تا خبر فتوای میرزای شیرازی مبنی بر تحریم استعمال تنباکو به اصفهان برسد. در ابتدا چون راه تلگراف با تهران مسدود بود، فتوای تحریم تنباکو به اصفهان رسید و خبر آن به صورت شایعه در تهران منتشر شد. به این ترتیب بود که شورش تهران علیه امتیاز رژی رقم خورد. با فراگیر شدن اعتراضات عمومی و خبر فتوای میرزای شیرازی شاه عقبنشینی کرد و امتیاز رژی منحصر به تجارت خارجی دخانیات ایران شد. اما معترضان آرام ننشستند و اعلام شد که تا الغای کامل امتیازنامه رژی فتوای تحریم استعمال دخانیات کماکان باقی است.
حکومت خواست تا با وادار کردن میرزا حسن آشتیانی؛ مجتهد سرشناس تهران و رهبر معترضین؛ به لغو تحریم تنباکو وضعیت را آرام کند، ولی آشتیانی با مقاومت و تهدید به ترک تهران به اعترضات و شورش عمومی دامن زد و در این میان عدهای از مردم معترض جان خود را از دست دادند. در نهایت حکومت مجبور شد تا الغای کامل امتیازنامه رژی را اعلام کند و آشتیانی نیز از معترضین خواست تا به اعتراضات خود پایان دهند.۱۴
این پیروزی آثار تاریخی مهمی برای جامعه ایران داشت. اولین اثر موفقیت جامعه شهرنشین ایران در عقب راندن سلطنت استبدادی و استعمار خارجی بود. دومین اثر تجربهای موفق برای اقشار شهرنشین در ایجاد همبستگی برای پیشبرد تحولخواهی در ایران به رهبری مجتهدین شیعه بود که میتوان آن را مقدمهای برای شکلگیری جنبش مشروطه ایران دانست. اما مهمترین اثر این جنبش ورود مرجعیت شیعه در تحولات اجتماعی و سیاسی ایران معاصر است. در این حرکت برای اولین بار مرجعیت به صورت مستقیم وارد عمل سیاسی شد و تأثیر مهم فتوا در عقب راندن حاکمیت سیاسی قاجار عیان گشت.
باید به این نکتهی اساسی توجه داشت که شرکت رژی پس از الغای امتیازنامه رژی تلاش کرد تا تاجران ایرانی مقیم استانبول؛ که به تجارت توتون و تنباکوی ایران مشغول بودند؛ را تحت فشار قرار دهد و انحصار تجارت این محصول صادراتی ایران را در عثمانی به دست گیرد. شرکت رژی با همکاری دولت عثمانی تاجران ایران را وادار کرد یا از تجارت دخانیات در استانبول دست بکشند و یا به همکاری با این شرکت بپردازند و به تدریج از این زمان به بعد بود که آمار صادرات توتون و تنباکوی ایران به عثمانی رو به کاهش نهاد.۱۵
اما در عوض این زیان اقتصادی، تجربهای موفق از یک جنبش اجتماعی، سیاسی و مذهبی برای استیفای حقوق مردم ایران رقم خورد و مقدمهای بر جنبشهای بزرگ ایران معاصر شد.
پانویس
۱ ) یعقوب آژند، قیام تنباکو، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۷، ص ۳۷
۲ ) مرادی، لیلا، «تجارت توتون و تنباکو میان ایران و عثمانی(۱۳۱۳-۱۲۱۰)»، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، شماره۴۰،پاییز۱۳۸۸،ص ۱۷۵
۳ ) ادوارد براون، انقلاب مشروطیت ایران، ترجمه مهری قزوینی، تهران، کویر،۱۳۷۶، ص ۶۰
۴ ) همان، صص ۶۲-۶۰
۵ ) حاج سیاح، خاطرات حاج سیاح، به کوشش حمید سیاح و سیف الله گلکار، تهران، ابن سینا، ۱۳۴۶، صص۳۳۲-۳۳۱
۶ ) فریدون آدمیت، شورش بر امتیازنامه رژی، تهران، پیام ،۱۳۶۰،ص۲( نامه امین الدوله به میرزا ملکم خان در ۲۰ مضان ۱۳۰۷ه.ق و ۸ شوال ۱۳۰۸ ه.ق)
۷) حاج سیاح، همان، ص۳۲۹
۸ ) آدمیت، همان، صص۱۷-۱۶ ( نامه های حاج محمد رحیم اصفهانی به امین الضرب در ۲۹ رجب و ۲۱ شعبان ۱۳۰۸ه.ق)
۹ ) همان، ص۱۵( مکاتبات سفارت بریتانیا در ایران، تلگراف کندی به سالیسبوری ۲۳ فوریه ۱۸۹۱( ۳ رجب ۱۳۰۸ ه.ق)/ محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، به کوشش ایرج افشار، صص ۷۳۷-۷۳۶
۱۰ ) اعتمادالسلطنه، همان، ص۷۶۷
۱۱ ) فووریه، سه سال در دربار ایران، ترجمه عباس اقبال آشتیانی، به کوشش همایون شهیدی، تهران، دنیای کتاب،بیتا، ص ۳۱۵
۱۲ ) عباس میرزا ملکآرا، شرح حال عباس میرزا ملک آرا، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، انجمن نشر آثار ایران،۱۳۲۵،ص۱۱۴
۱۳ ) احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۶، ص ۱۸
۱۴ ) ملا محمد هیدجی، رساله دخانیه، به کوشش علی اکبر ولایتی، تهران، وزارت امور خارجه،۱۳۸۵، ۱۷۷ -۱۷۶ / اعتمادالسلطنه، همان، ۷۸۶ / ابراهیم تیموری، قرارداد۱۸۹۰ رژی تحریم تنباکو( اولین مقاومت منفی در ایران)، تهران، سقراط ، ۱۳۲۸، ص ۱۷۲
۱۵ ) مرادی، همان، صص۱۸۱-۱۷۸
شما چه نظری دارید؟