عرفان افاضلی* - روزنامه اطلاعات| ایران با در اختیار داشتن بیش از ۱۷ درصد از ذخایر اثباتشده گاز طبیعی جهان، دومین کشور بزرگ دارنده این منبع حیاتی پس از روسیه است. در شرایطی که چنین جایگاهی میتوانست ایران را به یکی از قدرتهای تعیینکننده در بازار جهانی انرژی بدل کند، کشور در چند سال اخیر با پدیدهای پیچیده و چندوجهی به نام ناترازی گاز طبیعی روبهرو شده است.
براساس آمار رسمی، ایران با بیش از ۵/۳۲ تریلیون مترمکعب ذخایر گاز طبیعی، حدود ۱۷ درصد از کل ذخایر جهان را در اختیار دارد. در میان ۲۱ میدان فعال گازی کشور، پارس جنوبی با سهمی نزدیک به ۴۰ درصد از کل ذخایر گاز ایران، مهمترین منبع تأمین گاز به شمار میرود. باوجود این ذخایر عظیم، تکیه سنگین کشور بر پارس جنوبی موجب آسیبپذیری عرضه شده است.
کاهش طبیعی فشار مخزن در این میدان طی سالهای آینده، در صورت عدم اجرای طرحهای فشارافزایی و توسعه زیرساختهای برداشت، میتواند ظرفیت تولید را به شکل قابلتوجهی کاهش دهد. پیش بینیها نشان میدهند که در صورت عدم اجرای طرح فشار افزایی، از سال ۱۴۰۶ تولید گاز طبیعی کشور به اندازه یک فاز پارس جنوبی سالیانه کاهش مییابد. در حالی که روسیه، آمریکا و قطر با سرمایهگذاریهای سنگین، ظرفیت برداشت روزانه خود را متناسب با رشد تقاضا افزایش دادهاند، روند توسعه میادین جدید گازی در ایران کند بوده و بسیاری از طرحهای توسعهای مانند کیش، فرزاد، بلال و پارس شمالی هنوز به مرحله تولید پایدار نرسیدهاند.
درهمین حال، مصرف گاز طبیعی در ایران طی دو دهه گذشته رشدی پرشتاب داشته و اکنون به طور متوسط به بیش از ۲۵۰ میلیارد مترمکعب در سال رسیده است. مطابق آمارهای جهانی، سهم گاز طبیعی از سبد انرژی در ایران بیش از ۵۰ درصد است. این درحالی است که در آمریکا که اولین تولیدکننده گاز طبیعی در جهان است و بیش از ۲۳ درصد از کل تولید جهان را در اختیار دارد، تنها ۲۴ درصد از سبد انرژی این کشور را گاز تشکیل داده است. این نسبت برای ترکیه و روسیه به ترتیب ۲۴ و ۳۶ درصد است.
از طرفی حدود ۲۶ درصد مصرف کشور در بخش خانگی و تجاری، ۳۶ درصد در نیروگاهها، ۲۴ درصد در صنایع و مابقی در بخش حملونقل و سایر مصارف است. با این حال الگوی مصرف کشور بهشدت فصلی است. در ماههای سرد سال، مصرف بخش خانگی بیش از دو برابر میانگین فصول گرم میشود و در نتیجه شبکه انتقال و تأمین گاز تحت فشار قرار میگیرد.
از منظر بهرهوری نیز وضعیت مطلوب نیست. شدت مصرف انرژی در ایران حدود ۳ برابر متوسط جهانی است و در بخش خانگی، میانگین مصرف گاز به ازای هر خانوار نزدیک به دو برابر ترکیه و چهار برابر کشورهای اروپایی است.
ناترازی گاز و علل اصلی آن
ناترازی گاز، یعنی کسری در تأمین گاز نسبت به تقاضا، عمدتاً در فصول سرد بروز میکند. بر اساس گزارشهای رسمی، در زمستان سال ۱۴۰۳، کسری روزانه گاز کشور به حدود ۳۰۰ میلیون مترمکعب رسید. این کسری در ماههای سرد موجب قطع یا محدودیت عرضه به صنایع، نیروگاهها و گاه حتی برخی شهرها شد. علل این ناترازی پیچیده و چندگانه است:
افزایش سریع مصرف داخلی :رشد شهرنشینی، افزایش تعداد خانوارها، آرایش مصرفی نامناسب، استفاده بیرویه از بخاریهای گازسوز با راندمان پایین و کنترل تعرفهها از عوامل تشدیدکننده مصرف است.
کاهش رشد تولید: به علت افت فشار در میادین بزرگ، تأخیر در طرحهای توسعه جدید، مشکلات فنی و مالی، و محدودیت در سرمایهگذاری تولید افزایش قابل ملاحظهای نداشته است.
ضعف در زیرساخت ذخیرهسازی :ظرفیت ذخیرهسازی گاز کشور در حدود ۴/۱ درصد است (مخازن سراجه، شوریجه و چند مخزن کوچکتر) و نمیتواند حجم کافی برای پشتیبانی در دوره پیک را فراهم کند. این درحالی است که ظرفیت ذخیرهسازی در دنیا متوسط ۱۱ درصد و در کشورهای اروپایی متوسط ۲۳ درصد است.
اتلاف و رهاسازی گاز مشعل (فلر) :در میادین نفتی سالانه نزدیک به ۱۹ میلیارد مترمکعب گاز با ارسال به مشعل سوزانده میشود. این مقدار گاز اگر جمعآوری شود، بخش مهمی از کسری گاز کشور قابل جبران است. در سال ۱۴۰۰ روزانه بیش از ۱۷ میلیون مترمکعب گاز مشعل در ایران سوزانده شده که معادل صادرات روزانه گاز کشور به ترکیه است. اگر این گاز جمعآوری و بازیافت و به سمت صادرات هدایت شود، میتوان حجم صادرات گاز طبیعی کشور را بدون افزایش تولید، حدود دو برابر کرد.
راهکارهای رفع ناترازی گاز
افق کوتاهمدت: مدیریت هوشمند مصرف خانگی و اداری، فرهنگسازی مصرف بهینه ، تزریق و ذخیرهسازی گاز در مخازن زیرزمینی، جمعآوری گاز مشعل (فلر)،توسعه ساختار نهادی و یکپارچهسازی مدیریت انرژی.
افق میانمدت:نوسازی و بهینهسازی شبکه توزیع و تجهیزات خانگی شامل تشویق به جایگزینی بخاریهای قدیمی با مدلهای راندمان بالا؛ میتواند مصرف را در هر واحد تا میزان ۴۰ درصد کاهش دهد. همچنین در این حوزه تعویض لولههای فرسوده، عایقکاری ساختمانها، نصب شیرهای کنترلی دقیق و اجرای فناوریهای هوشمند کنترل دما ، مؤثر هستند.به علاوه ، توسعه انرژیهای تجدیدپذیر و برقیسازی بخش گرمایشی مطرح است.
افق بلندمدت:افزایش تولید و فشارافزایی میادین از طریق ادامه پروژه فشارافزایی در میدان پارس جنوبی و توسعه میادین گازی جدید مانند فرزاد، بلال، پارس شمالی، کیش . اصلاح ساختار قیمتی و سیاستی، یعنی حرکت به سمت قیمتگذاری واقعی گاز در بخشهای پرمصرف و افزایش مشوق برای مصرفکنندگان بهینه، ایجاد بازار گواهی صرفهجویی انرژی و تسهیل معاملات آن و تأمین مالی طرحهای بهینهسازی از طریق «حساب بهینهسازی مصرف انرژی» که در قانون برنامه هفتم پیشبینی شده است.
درنهایت باید گفت ایران در حالی با ناترازی فزاینده گاز روبهروست که از بزرگترین دارندگان ذخایر این منبع در جهان است. علت این تناقض، نه کمبود منابع زیرزمینی، بلکه ضعف در مدیریت مصرف، ساختار نهادی پراکنده و نبود سیاستهای مؤثر بهینهسازی است. رفع این چالش، نیازمند رویکردی ترکیبی است که دو محور اصلی را همزمان پیش ببرد:
۱. افزایش عرضه از مسیر توسعه میادین و ذخیرهسازی هوشمند.
۲. کاهش مصرف از طریق اصلاح ساختار، بهینهسازی و تغییر رفتار مصرفکنندگان.
برای تحقق این تعادل، ساختار نهادی یکپارچه و مؤثر، ضروری است. ماده ۴۶ قانون برنامه هفتم بهصراحت تأسیس «سازمان بهینهسازی و مدیریت راهبردی انرژی» را الزامی کرده است. در این چارچوب، این سازمان وظیفه هماهنگی، مدیریت بازار گواهی صرفهجویی و تخصیص منابع بهینهسازی را بر عهده خواهد گرفت. با وجود این، موفقیت این سازمان منوط به اختیارات واقعی و فرابخشی، تخصیص پایدار منابع مالی، مشارکت بخش خصوصی از طریق بازار گواهی صرفهجویی انرژی و ادغام نهادی و چابکی سازمانی با تمرکز بر کارایی و نه افزایش بوروکراسی است.
*دبیرکل فدراسیون صنعت نفت ایران
