اسما پور زنگی آبادی - روزنامه اطلاعات| در دامنه کوه هزار و در زیر سایه ارگ تاریخی رایِن، یک هنرمند صنعتگر با دستان ماهر و ورزیده در کنار کوره‌ای که شعله‌های آتش در آن می‌رقصند نشسته و به کاری مشغول است. صدای ضربات چکش او بر روی فولاد داغ، همچون یک سمفونی قدیمی است که در فضا می‌پیچد. هر ضربه‌ای که او می‌کوبد گویی جانی تازه به این قطعه فلز می‌بخشد.
در این کارگاه‌های گرم کوچک، هنرمندان نه‌تنها با فلز، بلکه با تاریخ و فرهنگ سرزمین ایران سروکار دارند. چاقوهایی که هنرمندان راینی می‌سازند آثاری هنری برآمده از ذوق و تعلق‌خاطر آن‌ها به صنعت سه‌هزارساله فلزکاری در زادگاهشان است.
چاقوسازی راین از جمله هنرهای سنتی بومی است که همچنان با همان سبک گذشته رواج دارد. چکش، سندان، کوره، دریل، سمباده، چرخ محک، «کهدر» یا همان سوهان، مهم‌ترین ابزاری است که در کارگاه‌های آن‌ها به‌کار می‌رود.
مراحل ساخت چاقو
برای ساخت چاقوی راینی، هنرمند ابتدا فلز موردنظر را داخل کوره گذاشته و به اندازه لازم آن را برش می‌دهد. فلز برش‌زده را مجدد داخل کوره گذاشته و با فن استادی، تیغه را چکش‌کاری کرده و از کوره خارج می‌کند. حالا نوبت فرم دادن و سوراخ کردن تیغه چاقوست.
در این مرحله از کار، تیغه را با سوهان و سنگ رومیزی به شکل دلخواه درمی‌آورد. تیغه چاقو برای آبکاری آماده است اما پیش از آن، باید نماد راین که ستاره‌ای کوچک است بر روی آن حک شود. برای این کار، با دریل و متّه، دو سوراخ بر روی تیغه ایجاد کرده و سپس توسط سمبه ستاره‌زن، مفتول مسی را بالای تیغه قرار داده و آن را ستاره می‌زند. همه چاقوهای راینی یک ستاره کوچک بر روی تیغه دارند. برخی از چاقوسازان قدیمی، نام خود را نیز در ابعاد بسیار کوچک بر روی تیغه حک می‌کردند.
تیغه که حالا ستاره‌ای مسی آن را زینت بخشیده، آماده آبکاری است. برای این کار ابتدا تیغه را در داخل کوره به اندازه کافی گرم کرده و بعد در مایع آب یا روغن فرو می‌برند.
ساخت دسته‌چاقو نیز مراحل متعددی دارد. دسته چاقوهای راین از شاخ گوسفند درست می‌شود. حرارت دادن شاخ برای فرم‌گرفتن، مهارتی است که تنها از هنرمندان این خطه برمی‌آید.
تیغه خوب، آبکاری خوب
سبحان رجب‌قانع، هنرمند جوان چاقوساز اهل راین، بیش از ۱۲ سال است که در کارگاه خود به تولید این آثار هنری می‌پردازد. او این هنر را از پدربزرگ‌ها و آبا و اجداد خود به ارث برده و اکنون چاقوسازی، شغل و منبع درآمد اوست. او اما فقط چاقو نمی‌سازد، قلم‌تراش و انبر هم تولید می‌کند. می‌گوید که برای اولین‌بار، قفل‌های قدیمی لوله‌ای را هم درست کردیم. هر ابزار فلزی را می‌توانیم درست کنیم. فقط در حوزه اسلحه‌سازی کار نکرده‌ایم. ساخت اسلحه‌های سنتی در راین تا ۱۵۰ سال پیش رواج داشته و اکنون هم کسانی هستند که با مجوز، قنداق اسلحه می‌سازند.
از او می‌پرسم که سخت‌ترین قسمت کار چاقوسازی کدام است؟ می‌گوید: ساخت دسته شاخی چاقو سخت‌ترین کار است که باید شاخ گوسفند را حالت بدهیم و خم کنیم. آبکاری هم کار دشواری است و باید با نهایت دقت و مهارت انجام شود، چون در کیفیت و جنس چاقو تأثیر زیادی دارد. تمام ارزش چاقو به تیغه آن است و تیغه خوب هم با آبکاری خوب درست می‌شود.
می‌پرسم آیا آبکاری تیغه چاقو را با همان روش قدیمی انجام می‌دهید؟ پاسخ مثبت می‌دهد و می‌افزاید: آبکاری که ما انجام می‌دهیم از قدیم بوده و همان روش را از استادم آموختم و انجام می‌دهم.
تفاوت چاقوهای راین و زنجان
راین یکی از شهرهای مهم تاریخی در استان کرمان است.
صنعت چلنگری و آهنگری یکی از مهم‌ترین صنایع‌دستی این منطقه به شمار می‌آید. با منسوخ شدن هنر سلاح‌سازی، ساخت ابزارهای فلزی به‌ویژه چاقو در راین ادامه یافته است.
سیدوحید طاهری، رئیس اداره میراث‌فرهنگی رایِن در گفتگو با گزارشگر روزنامه اطلاعات درباره این که چاقوی راین چه تفاوتی با چاقوی زنجان دارد می‌گوید: «چاقوسازی رایِن قدمتی بیش از سه هزار سال دارد که از قدمت چاقوی زنجان بیشتر است.
در زنجان، امروزه هنرمندان صنعتگر با کمک دستگاه‌های صنعتی چاقو را تولید می‌کنند ولی هنرمندان ما در راین که حدود ۱۸۰ نفر هستند به همان شیوه سنتی گذشته کار می‌کنند و دستگاه پیشرفته ندارند.»
وی ادامه می‌دهد: به دلیل این که تمام مراحل ساخت چاقو با دست و در نهایت دقت انجام می‌شود، چاقوی راین از چاقوی زنجان دوام بیشتری دارد.
در راین چاقویی ساخته می‌شود که قفل را می‌برد. یکی دیگر از وجوه تمایز چاقوی راین، دسته آن است. دسته این چاقوها از شاخ گوسفند درست می‌شود.
او با بیان این که بازار چاقو و ابزارهای فلزی راین، بیشتر استان‌های همسایه از جمله سیستان‌وبلوچستان و خراسان و همچنین تهران است، اظهار می‌کند: از استان کرمان صادرات نداریم، مگر این که چاقوی راین که به اصفهان می‌رود از آنجا صادر شود.
چالش بسته‌بندی
چاقوهای راینی براساس تیغه و نوع استفاده به چهار دسته تقسیم می‌شوند.
یک دسته چاقوهای تزئینی هستند که نقش‌هایی به صورت نیم‌دایره، یک تو (یک‌دایره‌ای) و دو تو (دو دایره‌ای) دارند. نوع دیگر آن، چاقوی قصابی است که تیغه‌اش محکم‌تر و انتهای آن مورب است.
چاقوی شکاری از دیگر انواع چاقوهای راینی است که بالای تیغه آن، انحنایی دارد. چاقوی قلمه‌زنی برای استفاده در کشاورزی و باغبانی هم در راین ساخته می‌شود.
سبک ساخت چاقو در راین هنوز ثبت ملی نشده است.
طاهری در این‌باره می‌گوید: پرونده چاقوسازی راین، ثبت مشروط شده است. ایراداتی داشت که آن را برطرف کردیم.
الان پرونده آماده است و قول مساعد داده‌اند که امسال ثبت ملی شود.
رئیس اداره میراث‌فرهنگی راین درباره مشکلات جدی که چاقوسازی راین در حال حاضر دارد می‌گوید: در بسته‌بندی مشکل جدی داریم. حاضریم تسهیلات و طرح ارائه کنیم تا بسته‌بندی با کیفیت انجام دهند ولی این هنوز برای صنعتگران ما جا نیفتاده است. مشکل دیگر این است که متاسفانه هنرمندان به استفاده از دستگاه‌های صنعتی برای تولید این هنر سنتی تمایلی ندارند، در حالی که می‌توان هم از دستگاه استفاده کرد و هم اصالت هنر را حفظ کرد.
خروج هنرمندان از چاقوسازی
رجب‌قانع، هنرمند چاقوساز اهل راین در پاسخ به این پرسش که در حال حاضر با چه مشکلاتی مواجه هستید می‌گوید: متأسفانه بسیاری از هنرمندان از رشته چاقوسازی خارج شده و به سمت مشاغل دیگر رفته‌اند. ما مانده‌ایم و شاید چند صباحی بیشتر نباشد که بتوانیم ادامه بدهیم، چون این کار به‌عنوان یک شغل درآمد کافی ندارد. مشتری داریم ولی همیشگی نیست و بسیار به وضعیت معیشتی مردم بستگی دارد. گاهی خوب است و گاهی هیچ سفارش و فروشی نداریم.
وی در پاسخ به این پرسش که چرا تولید سنتی و صنعتی را ترکیب نمی‌کنید اظهار می‌کند: خرید دستگاه‌ها نیاز به هزینه دارد و ما توان سرمایه‌گذاری نداریم. هرچه که به دست می‌آوریم در حد تأمین معیشت ماست و آن‌قدر درآمد نداریم که بتوانیم در این خصوص سرمایه‌گذاری کنیم.
رجب‌قانع با بیان این که در تأمین مواد اولیه هم مشکل داریم ادامه می‌دهد: ماده اولیه در بازار هست ولی بازار آشفته و قیمت‌ها هر روز در حال افزایش است. برای ساخت چاقو می‌توانیم از ضایعات فلزی استفاده کنیم ولی مثلا برای انبر که از جنس استیل است همیشه مشکل ماده اولیه داریم.
این هنرمند صنایع‌دستی تأکید می‌کند: چاقوسازی راین باید در شهرهای دیگر کشور معرفی و تبلیغ شود، چون با وجود سابقه زیادی که دارد چندان شناخته‌شده نیست. یکی دیگر از نیازهای جدی این هنر سنتی این است که تولیدات آن وارد بازارهای جهانی شود.
