اسما پورزنگی‌آبادی - روزنامه اطلاعات| کرمان، سرزمینی که از گذشته‌های دور به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز قالی‌بافی در ایران شناخته شده، با قالی‌هایی شهرت دارد که نقش‌های ظریف، رنگ‌های زنده و کیفیت بی‌نظیر آن، نه‌تنها در خانه‌های ایرانیان بلکه در بازارهای استانبول، اروپا و حتی آمریکا زبانزد بوده و خاطرخواه داشته‌اند. اگرچه قالی کرمان بیش از یک دهه است که حال و روز نزاری دارد و دیگر از آن کارگاه‌های پررونق بافندگی و بازارهای شلوغ و پرمشتری داخلی و خارجی خبری نیست اما تاریخ این هنر ـ صنعت همچنان زنده است و یادگارهایی از شکوه گذشته را پیش چشم همگان به تماشا می‌گذارد.

یکی از این یادگارها بنایی است که به نام «شرکت فرش کرمان» شهرت دارد. این بنای تاریخی که در فهرست آثار ملی ایران نیز ثبت شده در حال حاضر به حالت نیمه‌متروکه درآمده و هرچند که از سال ۱۳۹۴ خورشیدی تاکنون، مقامات استان کرمان در پی نجات و احیای آن بوده‌اند اما با توجه به ناکامی همه تلاش‌های گذشته باید گفت که سرنوشت آن همچنان در معرض خطر است.

خارجی‌ها در بازار قالی ایران

شرکت فرش با فضای نسبتا وسیعی که دارد در بلوار باستانی‌پاریزی شهر کرمان واقع شده است. این بنا نمادی آشکار از دوران اوج تولید و تجارت بین‌المللی قالی در ایران به حساب می‌آید. آن‌طور که در برخی منابع تاریخی آمده است، تقریبا از اواخر قرن نوزدهم و به‌دنبال حضور قالی کرمان در بازارهای جهانی، تقاضا برای این اثر هنری به سرعت رشد کرد. این رونق، تأسیس کارگاه‌های قالی‌بافی متعددی را در بسیاری از نقاط استان کرمان به‌دنبال داشت.

با افزایش شهرت قالی کرمان به واسطه کیفیت و بافت و نقشه‌ها و رنگ‌های خارق‌العاده‌اش، کمپانی‌های خارجی نیز وارد میدان شدند. به استناد منابع تاریخی، نخستین کمپانی‌های خارجی در زمان فتحعلی‌شاه قاجار در ایران پا گرفتند که از جمله آن‌ها می‌توان به کمپانی زیگلر و کمپانی هند شرقی با نشان اختصاری O.C.M اشاره کرد. کمپانی زیگلر در مناطقی از جمله تبریز، سنندج، بیجار، همدان و اراک فعالیت داشت. مرکز اصلی کمپانی هند شرقی در هند بود اما در شهرهای یزد، کرمان و خراسان ایران هم فعالیت می‌کرد و مقر اصلی خود در خاک ایران را در شهر کرمان قرار داد. 

ملی شدن صنعت فرش!

شعبه کرمان کمپانی هند شرقی در اواخر دوره قاجار در کاروانسرای وکیل این شهر تأسیس شد. نخستین مدیر شعبه کرمان آن، شخصی به‌نام «یونانیدس» از یونان بود. پس از مدتی، مدیریت این شعبه به «جان تیمو یاناکیس» سپرده شد. در کرمان، «تیمو» هنوز هم به‌عنوان یکی از معروف‌ترین شخصیت‌های غیرایرانی شناخته می‌شود که نامش با قالی گره خورده است.

این شرکت نه‌تنها تجارت فرش را سامان داد، بلکه زمینه‌ای فراهم کرد تا بازرگانان کرمانی از تجربه تجّار خارجی الگوبرداری کنند و صنعت فرش را بیش از پیش توسعه دهند.

در سال ۱۳۱۴ خورشیدی به‌دنبال دستور رضاشاه مبنی بر انتقال اموال و سهام کمپانی خارجی هند شرقی به کمپانی داخلی و تحت تملک دولت، کمپانی مذکور، اختیارات خود را به «شرکت سهامی فرش کرمان» واگذار کرد. 

به دنبال بالا رفتن تقاضا برای قالی کرمان، فضایی تحت عنوان شرکت سهامی فرش کرمان در بلوار باستانی‌پاریزی ایجاد و فعالیت کمپانی در آنجا از سر گرفته شد. بعد از حدود یک ماه از تأسیس این شرکت، «تیمو» اموال آن را خریداری کرد و تا سال ۱۳۳۳ مدیریت این مجموعه را برعهده داشت. او قالی کرمان را از این محل به مشتریانش در بازار آمریکا و سایر کشورها صادر می‌کرد.

کارگاه قالی‌بافی و خانه‌ ‌باغ

کیمیا ترابی‌پاریزی، دانش‌آموخته کارشناسی ارشد مرمت ابنیه و بافت‌های تاریخی دانشگاه تهران که بر روی بنای تاریخی شرکت فرش کرمان تحقیق مفصلی انجام داده است به «اطلاعات» می‌گوید: این بنا در یک نمای کلی در دو بخش مسکونی که محل زندگی مالک بوده و بخش صنعتی شامل کارگاه رنگرزی، ریسندگی، چله‌کشی و قالی‌بافی احداث شده است. دوره ساخت این فضاها را هم می‌توان به دو فاز تقسیم کرد. فاز نخست، ساخت‌وسازهایی با قدمت حدود ۱۰۰ سال که شامل محوطه باغ و آجرپوش کف آن، بناهای واقع در مجموعه یعنی ورودی، کوشک مسکونی و استخر آن، گاوگرد (شیوه‌ای مختص کرمانی‌ها برای بیرون کشیدن آب از چاه بدون نیاز به نیروی کارگر)، کارگاه‌های رنگرزی و بافت فرش است. 

فاز دوم آن شامل ساخت‌وسازهایی در قسمت شمال‌غربی مجموعه به صورت طاق ضربی با تیرآهن و با طرح معماری سنتی و هماهنگ با دیگر قسمت‌های مجموعه است. 

باغ این مجموعه را می‌توان در زمره خانه‌باغ‌ها دانست. حصار این باغ از خشت خام و بدون هیچ تزئینی بوده و در بخش‌هایی از آن نیز از حصار آهنی و آجری استفاده شده است. استخر که با هدف ذخیره آب برای آبیاری باغ ساخته شده، در برابر عمارت مسکونی قرار دارد.  گونه‌های گیاهی غالب در این باغ شامل درختان میوه پسته و انار و درختان همیشه سبز کاج در مسیرهای اصلی عبور و مرور است. متأسفانه به دلیل عدم رسیدگی و آبیاری، بیشتر درختان این باغ خشک شده‌اند. 

از رنگرزی تا فروش قالی

از ویژگی‌های منحصربه‌فرد شرکت فرش کرمان این است که تمام فرایندهای تولید تا بازاریابی و فروش قالی در همین مجموعه انجام می‌گرفت.

امروزه ساختمان‌هایی که برای هریک از مراحل بافت قالی از طراحی و نقشه‌کشی گرفته تا ریسندگی پشم‌ها، چله‌کشی قالی، رنگرزی، بافت، شستشو و اصلاح نهایی و فروش استفاده می‌شد هنوز در محل مجموعه قابل مشاهده هستند و هر یک از آن‌ها یادآور شکوه و تاریخ پررونق صنعت فرش کرمان است.

ترابی‌پاریزی به معرفی عناصر معماری این بنا پرداخته و می‌گوید: تک‌بنای کوچکی در سمت بلوار باستانی‌پاریزی قرار دارد که در گذشته به‌عنوان ورودی و ساختمان نگهبانی از آن استفاده می‌شد. 
فضایی مجزا برای رنگرزی پشم‌ها که در آن دیگچه‌ها و حوضچه‌هایی قرار داشته و هنوز هم باقی مانده، از دیگر بخش‌های مجموعه است. 

در سال‌های نخست فعالیت این مجموعه، ساختمان رنگرزی قدیمی وجود داشت که با افزایش تقاضا برای قالی، فضای جدید رنگرزی مورد استفاده قرار ‌گرفت.

انبار، حوضچه‌های شستشو در فضای باز، کارگاه بافندگی با پایه‌های دار قالی، کارگاه روگیری قالی که با قیچی و دست انجام می‌شد و بعدها ماشین جایگزین این روش شد.

 انبار طرح و نقشه که محل ویرایش نقشه و اصلاح فرش‌ها بود، ساختمان گاوگرد، بخش‌های مسکونی، مهمان‌سرا برای اقامت قالی‌بافانی که از دیگر شهرها به کرمان می‌آمدند و فضاهای خدماتی و اداری از دیگر قسمت‌های این مجموعه است.

وعده بی‌سرانجام 

با وجود این همه ارزش و اهمیت تاریخی، فرهنگی و اقتصادی، بنای شرکت فرش کرمان از توجه کافی برخوردار نیست و حمایت‌های لازم برای حفاظت، مرمت و بهره‌برداری از آن صورت نمی‌گیرد. 
امید ابراهیمی، فعال گردشگری و مدیرعامل انجمن دیده‌بان میراث کارمانیا به «اطلاعات» می‌گوید: شرکت فرش از مهم‌ترین مجموعه‌های تاریخی و میراثی کرمان است. متأسفانه به این بنا بی‌مهری شده و می‌توان گفت به حال خود رها شده است. قسمت قدیمی‌تر بنا که خانه تیمو بوده، دچار آسیب و ترک شده و نیازمند حفاظت و رسیدگی فوری است. 

به گفته وی، چند سال پیش به بخشی از ساختمان‌های سوله‌مانند این مجموعه رسیدگی شد و در دوره‌ای در آن نمایشگاه‌های موقتی برگزار می‌شد. قسمت‌های جدیدتر هم کاربری اداری دارد و در یکی از سالن‌ها هم فرش بافته می‌شود اما بسیار اندک و محدود. 

ابراهیمی می گوید: این در حالی است که ما در هنر ـ صنعت فرش کرمان، بافندگان، طراحان، نقاشان و تولیدکنندگان بزرگی داشتیم که برخی هنوز زنده هستند و آثارشان در دسترس است. 

با توجه به معماری که بنای شرکت فرش کرمان دارد و آثاری که باقی مانده و تاریخچه این بنا و پیشینه قالی کرمان، می‌توانیم یکی از فاخرترین موزه‌های فرش را نه‌فقط در ایران، که در جهان در این محل به وجود بیاوریم. خودم کسانی را می‌شناسم که آثاری دارند و حاضرند اگر این مکان به موزه تبدیل شود آن‌ها را اهدا کنند ولی اگرچه چندین سال است وعده مرمت و تبدیل این بنا به موزه فرش کرمان داده شده، هنوز این اتفاق نیفتاده و بنا به‌صورت نیمه‌متروکه رها شده است.

کاری باید کرد!

مالکیت شرکت فرش در حال حاضر در اختیار دولت و مرکز ملی فرش ایران است. معاون اقتصادی استاندار کرمان خردادماه امسال درباره آخرین وضعیت این اثر گفته بود: «استاندار محترم چندین مرتبه پیگیری کردند که اختیار شرکت فرش به کرمان داده شود تا کرمان به هر شکل که بهترین حالت برای فرش باشد، سرمایه‌گذار بیاورد اما ظاهرا وزارتخانه مخالفت کرده است.» غلامرضا سالاری تأکید کرده بود: «مادامی که این ساختمان در اختیار استان نباشد، وضعیتی بهتر از این نخواهد داشت.»