سجاد تبریزی - روزنامه اطلاعات|
بافت‌های تاریخی شهرهای ما که آینه تمدن و تلاش اجدادمان برای ساخت دنیایی بهتر بر مبنای نگرش ایرانی است، طی دهه‌های گذشته در معرض انواع تخریب قرار گرفته، تخریب‌هایی که شاید در گذشته خنجی بود بر چهره میراث تمدنی، اما امروز می‌توان از آن به‌عنوان تخریب گسترده تمدن ایرانی یاد کرد. در نکته مذکور هیچ اغراقی نیست اگر بدانیم معماری بنا و معماری شهر، عینی‌ترین بروز یک تمدن است که در دل خود، جهان‌بینی، هنر، علم و همه مؤلفه‌های فرهنگی یک تمدن را نگهداری می‌کند.
تخریب‌های گسترده در بافت‌های تاریخی ما امروزه به‌حدی است که نمی‌توان آن را روندی طبیعی برای گسترش، نوسازی یا توسعه دانست، چرا که در بسیاری از موارد، حتی منافع اقتصادی تخریبگر را نیز تأمین نمی‌کند. از این روست که بسیاری از فعالان این حوزه، این تخریب‌ها را «مشکوک» و نوعی برنامه‌ریزی برای از میان بردن فرهنگ دانسته‌اند.
قزوین، یکی از کهن‌ترین، زیباترین و پیشروترین شهرهای باستانی کشور ما، در دوره‌های مختلف موردتوجه نظام‌های حاکم بر ایران بود. از این رو یادگارهایی از معماری و شهرسازی و به‌طور کلی از حکمت ایرانی دارد. از جمله مهمترین آن‌ها باغستان باستانی قزوین است که نشانه علم، درایت و آینده‌نگری اجداد ما در ساخت شهر است؛ باغستانی که شاید اگر هر جای دیگر در دنیا بود، از آن به عنوان افتخار هنر و دانش با جدیت محافظت می‌شد. در ایران اما عکس این اتفاق افتاده و نیمی از این شاهکار علمی به دلایل واهی از میان رفته است. از آن دردناک‌تر این که طرح‌های غیراصولی و ضدفرهنگی دیگری برای تخریب بیشتر این یادگار تمدنی وجود دارد و هرآینه ممکن است بولدوزری با مجوزی از مرکزی معلوم‌الحال به جان باغ، باغستان، سنت، تمدن و اندیشه ایرانی بیفتد.
آسفالت ورودی حمام تاریخی پیرحصار و اصرار بر خیابان‌کشی در محله بلاغی در بافت تاریخی قزوین، بهانه‌ای شد تا نگاهی دوباره به تخریب‌های بافت تاریخی این شهر بیندازیم، با این توضیح که محدود کردن، آسفالت ریختن، خالی کردن سکنه قدیمی و هدایت نامحسوس معتادان متجاهر به محله‌ها و بناهای قدیمی، روشی مرسوم برای تخریب است که در بسیاری از شهرهای ایران در حال اجراست!
تاریخ زیر آسفالت
هفته گذشته، فعالان حوزه میراث فرهنگی قزوین با انتشار تصاویری از آسفالت ورودی زیبا و تاریخی حمامی در قزوین، یک بار دیگر نگرانی‌های پیشین را زنده کردند.
سعید زارع‌پور، فعال میراث فرهنگی و ساکن قزوین می‌گوید: حمام محله پیرحصار، حمامی قجری است که سال‌ها در محدوده محله پیرحصار فعال بود و تا چهار دهه پیش از آن استفاده می‌شد. این حمام به‌عنوان یک اثر باارزش و تاریخی همیشه مورد توجه قرار داشت.
حمام پیرحصار ثبت شده در فهرست میراث فرهنگی، مالک شخصی دارد. با این حال سال‌ها رها و به پاتوق معتادان تبدیل شده که بهانه‌های زیادی را برای آسیب رساندن به آن ایجاد کرده است. اولین آسیبی که به جز فرسایش و گذر زمان به این حمام وارد شد، زمانی بود که شهرداری سرتاسر دیوار آن را سیمان کرد، آجرهای زیبای قدیمی آن راپوشاند و روی آن را رنگ زد.
در ادامه آسیب‌ها، چندی پیش، نخاله‌های ساختمانی در مقابل سردر حمام تخلیه شد، از آنجایی که سطح حمام پایین‌تر از سطح معبر قرار دارد، فضایی ایجاد شد تا این نخاله‌ها در آنجا ریخته شود. پس از آن سرپرست اداره میراث فرهنگی قزوین، واکنشی مناسب نشان داد و با تأکید بر باارزش بودن این بنا، تخلیه نخاله در آنجا را محکوم کرد. در نهایت هم مشخص نشد چه کسی سردر را با نخاله پر کرده و فقط اعلام شد در کنار حمام، بنایی در حال ساخت و ساز است و احتمالا کارگران ساختمانی این کار را کردهاند. شاید این اقدامات، زمینه‌سازی برای تخریب و پر کردن سردر حمام بود.
پس از دستور سرپرست اداره میراث قزوین، نخاله‌ها جمع‌آوری شد، اما مدت زمان اندکی بعد از آن، شهرداری تحت عنوان «روایت خدمت» شروع به آسفالت معابر کرد. اجرای این برنامه به ورودی زیبای حمام هم رسید و آن را آسفالت کردند. در حال حاضر فقط طاقی سردر که بالاتر از سطح زمین قرار دارد قابل دیدن است.
این کنشگر اجتماعی تأکید می‌کند: برداشت من این است که با توجه به موضع‌گیری صریح سرپرست میراث در مصاحبه با رسانه ملی و اعلام غیرقانونی بودن این اقدام، مدیریت شهری قصد دارد اعلام کند که به روش خود عمل می‌کند.
باغستان تاریخی قزوین
مهمترین نماد تمدنی قزوین، باغستان باستانی این شهر است. این باغستان که دور تا دور شهر حصاری سبز ایجاد کرده، هم سدی در برابر سیلاب‌های فصلی بود و هم نیازهای معیشتی مردم را تأمین می‌کرد.
سعید زارع‌پور با این توضیح ادامه می‌دهد: تصویب ایجاد یک کمربندی که دقیقا از دل باغستان گذر می‌کند، از غمبارترین اتفاقات قزوین است.
باغستان توسط میراث ثبت شده و بسیاری از مسئولان بلندپایه کشور از جمله خانم صادق مالواجرد، وزیر فعلی راه و شهرسازی برای لغو این طرح اقدام کردهاند. شورای عالی معماری و شهرسازی نیز بر ابطال طرح ایجاد کمربندی تأکید کرد اما شبانه ده¬ها درخت قطع شد. بعد از قتل عام درختان، پرونده‌ای علیه شهرداری اقامه و در آن شهرداری را محکوم کردند. با این حال، شهرداری‌به گونه‌ای عجیب بر اجرای این طرح تأکید دارد.
دبیر انجمن فرهنگ قزوین می‌گوید: باغستان را به زمان احداث قزوین در دوره ساسانیان نسبت می‌دهند.
این شهر با آن که همیشه درگیر کم‌آبی بوده، چون در دشت و کوهپایه قرار دارد سالانه دچار سیلاب‌های فصلی می‌شود. ساخت باغستان توسط نیاکان ما عامل دور شدن سیلاب‌های مخرب این شهر بود. از طرفی حصاری سبز به وسعت چهار هزار هکتار دور تا دور شهر را فرا گرفته بود که معیشت بسیاری از خانواده‌ها را تأمین می‌کرد.
قدیمی‌ترین نظام آبیاری
باغستان قزوین دارای سند آب است که می‌توان آن را قدیمی‌ترین و هوشمندانه‌ترین نظام آبیاری باغات خواند.
سعید زارع‌پور با بیان این مطلب توضیح می‌دهد: طومار آب باغستان توسط حمدالله مستوفی نوشته شده و هنوز هم آب طبق آن تقسیم می‌شود.
این باغستان سالی دو بار توسط سیلاب‌ها به شیوه غرقابی سیراب می‌شود، در طول سال نیاز به آبیاری ندارد و حتی در سال‌های خشکسالی مقاوم بود و هیچ وقت خشک نشد. در حال حاضر متأسفانه فقط ۲۵۰۰ تا ۲۸۰۰ هکتار از این شاهکار مهندسی شهری باقی مانده است. تخریب باغستان از دوره پهلوی آغاز شد و نقاط مختلفی از آن را به بهانه احداث ایستگاه راه‌آهن و بعد فرودگاه نظامی تخریب کردند.
توسعه نامتوازن شهری در دهه‌های اخیر نیز بخش‌های دیگری از آن را نابود کرد.
محله بلاغی
محله بلاغی بخش زنده و باقی‌مانده بافت تاریخی قزوین است. سعید زارع‌پور می‌گوید: قدمت این محله به حدود هزار سال پیش و دوره سلجوقی برمی‌گردد. اگرچه به دلیل ساخت و سازهای دهه‌های اخیر، شکل سنتی خود را از دست داده اما به جرأت می‌توان گفت هنوز بافت منسجم و یکپارچه محله قدیمی را دارد و دارای همه عناصر محله ایرانی ـ اسلامی‌از جمله حمام، آب‌انبار، مدرسه و مسجد است.
وی می‌افزاید: مهمترین بخش باقی‌مانده از بافت تاریخی قزوین در محدوده خیابان انصاری قرار دارد. احداث خیابان انصاری غربی باعث نابودی بخشی از تمدن قزوین شد. شگفت‌آور این که شهرداری برای امتداد این خیابان و ایجاد انصاری شرقی هم تأکید دارد و طرحی که ارائه شده از دل محله بلاغی می‌گذرد.
به گفته دبیر انجمن فرهنگ قزوین، در مقاطع مختلف در این محله، تملک‌هایی توسط شهرداری صورت گرفت و تخریب‌هایی انجام گرفت که باعث نگرانی‌های زیادی شده است.
زارع پور ادامه می‌دهد: در سال ۱۳۹۷ شورای عالی معماری و شهرسازی، طرح انسان‌محور و پیاده‌راه را جایگزین طرح انصاری شرقی کرد تا تخریب‌های صورت‌گرفته به گونه‌ای در خدمت بافت تاریخی قرار گیرند و از تخریب بیشتر نیز جلوگیری شود. اما متأسفانه شهرداری تاکنون حاضر به تمکین نشده، آن را اجرا نمی‌کند و با کمال تأسف، کماکان تخریب‌هایی هم صورت می‌گیرد. به نظر می‌رسد مدیریت شهری بر اجرای خیابان انصاری شرقی اصرار دارد و صرفا بنا بر مصالحی آن را تعویق می‌اندازد. در طرح شهرداری، بناهای مهمی در شرف تخریب هستند و هر آن ممکن است
این اتفاق بیفتد.
وی در پایان گفتگوی خود تأکید می‌کند: مسجد و مدرسه «حیدریه» مربوط به دوره آل‌بویه در این محله قرار دارد که اگر خیابان انصاری شرقی احداث شود در خطر خواهد بود، ضمن این که آرامش و قرار محله سنتی نیز نابود خواهد شد. همچنین در طرح انصاری غربی، آب انبار «سردار کوچک» در محدوده¬ای تخریب شد و مشرف به خیابان قرار گرفت که چشم¬انداز نامناسبی ایجاد کرد اما مهمترین آسیب احداث خیابان انصاری شرقی، از میان رفتن روح محله به عنوان مرکز تمدنی و نماد قدمت معماری ایرانی ـ اسلامی است.
